A orixe do autismo

1990/04/01 Etxeberria, E. Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Osasuna

The Cheat with the Ace of Diamonds (Trampa dun Diamante), de Georges da Tour: o que comunicou cos ollos sen falar ao neno autista resultaralle incomprensible.

A película Rain Man que vimos hai uns meses espertou a atención que a xente pode ter sobre esta enfermidade. Este termo, que moitas veces se tomou como sinónimo de introversión, significa que un suxeito, rompendo todas as súas relacións coa contorna, establece as súas catexis (enerxías pulssionales) no seu mundo interior. Desde que a síndrome descubriuse en 1943, as discusións sobre a súa orixe foron numerosas. Probas recentes suxiren que o autismo se converte nun déficit específico e específico do coñecemento. Este déficit fai que a persoa autista non teña capacidade paira identificar os pensamentos e emocións doutras persoas.

A miúdo dise que os nenos autistas tratan ás persoas e aos obxectos da mesma maneira, pero ás veces tenden a retirarse por completo, pero outras veces poden ter una conduta molesta e repetitiva. O seu comportamento é moi típico: queren estar sós e vivir nun mundo diferente. Normalmente o ambiente e o mundo exterior non lles interesan. Con todo, hai obxectos (técnicos ou mecánicos) que lles atraen moitísimo e saben utilizalos con gran destreza.

Teñen problemas de comunicación tanto oralmente como noutros comportamentos. Os nenos interiorizan a sintaxe e a fonología da linguaxe, pero aprenden máis lentamente outras características. Teñen especiais dificultades cos problemas pragmáticos da linguaxe. A metáfora da fala e outras figuras son moi literais á hora de comprender e utilizar. Por exemplo, si a un neno autista chamámoslle “pásasme o sal?”, seguramente nos responderá só “Si” agachándonos un pouco e non comprenderá a petición que lle facemos con esa pregunta.

A pesar de que o tres principais síntomas do autismo, a falta de capacidade de relación social, de comunicación e de actuación imaxinativa, ao principio parecían síntomas independentes, hoxe en día crese que constitúen unha verdadeira síndrome.

Algunhas teorías tomaron como orixe do autismo uno destes síntomas, a falta de capacidade de relación social. É moi coñecida a visión que toma como orixe do autismo a ruptura das relacións entre a nai e o neno. Pero esta perspectiva non deixa lugar ás características neurológicas ou xenéticas do neno.

Nos últimos dez anos quedou bastante claro que o autismo ten orixe biolóxica. Hai varias razóns paira dicilo así:

En primeiro lugar, quen nacen en determinadas condicións médicas, como o padecer a rubéola da nai, a esclerose tuberosa, ou o defecto cromosómico denominado síndrome do cromosoma fráxil X, teñen maior propensión a sufrir autismo.

Aos nenos autistas fáltalles a “teoría da intelixencia”: non poden atribuír aos demais falsas conviccións, por exemplo, e por tanto non poden inventar que neste xogo de bonecos Lore observe se a canica está na caixa.

En segundo lugar, o autismo adoita ir acompañado a miúdo de atraso mental. Tres de cada catro persoas con autismo son atrasadas. Ao contrario, canto máis atrasado sexa o neno, máis probabilidade de ser autista. Pero iso non quere dicir que só o atraso poida provocar autismo, porque moitos nenos atrasados non teñen síntomas de autismo. De todo iso podemos concluír que o dano que pode causar o atraso pode ocasionar mesmo autismo.

En resumo, Uta Frith (da Unidade de Desenvolvemento Cognitivo do Medical Research Council) e a teoría dos seus membros sosteñen que os autistas teñen un déficit cognitivo por nacemento, é dicir, un déficit dalgún aspecto de aprendizaxe ou de razoamento. Este déficit empuxa aos nenos a un desenvolvemento inadecuado, creando así o sindroma. Paira saber cal é o desenvolvemento inadecuado necesitamos coñecer algunhas características do desenvolvemento normal. É importante saber como o neno interioriza o mundo, que tipo de memo crea, como o fai. A aprendizaxe significa ser capaz de representar os feitos e o coñecemento do mundo, distinguíndose entre as primeiras representacións e metarrerepresentaciones.

No xogo de simulación, un neno de dous anos faise pasar por un plátano e lembra este xogo ao día seguinte. Noutras palabras, o neno ten na súa memoria una representación do suceso. Ban ana é un teléfono de metarrepresentación e o plátano é bo comestible hai que mantelo separado da memoria da frase. Esta última pódese considerar primeira representación. A diferenza entre as primeiras representacións e as representacións de maior nivel radica nas posibles inferencias. Se engadimos aos anteriores o plátano é froita e a laranxa é froita, podemos deducir que l. aranja é comestible, pero non o laranxa é un teléfono. As presentacións deben estar separadas doutros coñecementos ou do outro mundo.

Segundo sinalou Alan Leslie, da Unidade de Desenvolvemento Cognitivo, a característica de representación mental no xogo de simulación aseméllase a “pensar”, “querer”, etc., que se utilizan en situacións mentais. O uso de termos que expresan a situación mental, como “crer” ou “querer”, é a expresión da capacidade de representación do contido mental doutras persoas.

Paira representar os desexos (desexos) doutras persoas é necesario ter interiorizadas algunhas metarrerepresentaciones básicas. A idade de adquisición da destreza sitúase ao redor dos dous anos. É máis complicado representar falsas crenzas de alguén. Por exemplo, alguén sabe que a súa irmá gardou o anaco de chocolate na caixa. Cando a súa nai atopa o chocolate, méteo no caixón. Cando chega a súa irmá, o neno sabe que “o chocolate está no caixón”. A súa irmá ten a seguinte representación: “o chocolate está no caixón”. O neno recibirá a representación da súa irmá como metarrepresentación; se non, pelexarase con ela. Se o neno non é capaz de crear este tipo de metarrepresentaciones, a súa irmá imaxínase que sabe onde está o chocolate. Estudos realizados hai uns anos demostraron que este tipo de metarrepresentación non é interiorizada polos nenos normais até os catro anos.

En canto aos nenos autistas, e baseándose na teoría de Leslie, Frith expuxo a hipótese de que os autistas non son capaces de producir metarrepresentaciones. Se isto é certo, termos como “crer” non son capaces de comprender e utilizar adecuadamente nin de representar falsas conviccións doutras persoas. Leslie, Frith e outros seguiron esta hipótese. O test básico era a representación mediante bonecos. Lore, una das bonecas, ten una canica. Déixase a canica na cesta e vaise fóra. Ane, o outro boneco, colle a canica do cestón e métea na caixa. Lore volve e quere xogar co canica. Onde mirará?

Os nenos autistas viven como tras unha parede de cristal.

Aínda que nós saibamos que a canica non está alí, sabemos que Lore mirará na cesta. É dicir, podemos reformular cal é a situación real e cal é a falsa crenza de Lore. Os nenos normais poden realizar esta proba aos catro anos aproximadamente. Os nenos mongoles poden responder correctamente aos seis anos. Pero nun grupo de 20 nenos autistas, cunha idade media de nove anos, 16 non fixeron ben a proba, a pesar de ser capaces de responder correctamente a algunhas preguntas sobre o que alí ocorría. Sabían onde Lore deixou a canica, sabían que Ane trasladouse e Lore non a viu. Non tiñan problemas de memoria nin de linguaxe. Os nenos autistas non podían conceptualizar a falsa convicción de Lore. Esta é a predición de Frith e os seus compañeiros en base á hipótese anterior.

Con esta predición, como xorde toda a síndrome? Sen esas representacións, os autistas non son capaces de crear una “teoría mental”. Isto significa que non son capaces de comprender os desexos, conviccións e tendencias que outras persoas teñen (comprender os desexos, conviccións e comportamentos que lles conducen). Sen este coñecemento a relación social limitouse totalmente. As nosas relacións sociais están rexidas desde o principio por regras implícitas. O neno normal non necesita estar en condicións (premiado e castigado) paira aprender regras sociais. Estas regras forman parte da representación do neno en relación coa mente dos seus pais, sendo independente a súa representación no medio físico. A primeira representación deste tipo faia un ano.

A proposta é, por tanto, que dentro do autismo existe un déficit de coñecemento que leva á falta de capacidade de xerar formas de representación. E que podemos dicir dos problemas de comunicación? Cando falamos de diálogo, a maior parte do que dicimos está baseado na visión doutras persoas. Se non tivésemos esta habilidade, teriamos problemas de comunicación cos autistas.

Esta é a última pregunta que podiamos expor respecto diso: Como explicaría este erro o atraso na adquisición da lingua habitual no autismo? En definitiva, a adquisición da linguaxe consiste en categorizar correctamente as frases.

Se o neno chama ao pai dicindo “papá!”, o pai podería contestar “si, voume”, “que queres?”, “que!” ou algo parecido. Non se trata do que o seu pai lle di exactamente. Trátase do que o pai quere dicir con esas palabras, é dicir, si nesa resposta as palabras son un dos elementos, ademais o ton da frase, o xesto do pai, etc. inclúense. Paira saber que tipo de frase díxoselle, o neno terá que ter en conta o humor e a intención do seu pai. O neno autista non será capaz de facelo e paira el será moito máis difícil.

Aquí esbozamos a cadea desde a incapacidade paira completar as presentacións de metais até os principais síntomas do autismo. A orixe do problema é o coñecemento. Isto non exclúe a posibilidade da base biolóxica do autismo. Pola contra, Frith e os seus compañeiros creen que a falta de destreza cognitiva non é debido ao erro de aprendizaxe ou á falta de motivación. É un erro da propia maquinaria.

Que vínculos temos na cadea de orixe?

Listas de cómics paira psicólogos: pídese aos nenos autistas que poñan as imaxes en orde. Os dous primeiros pon ben pero cando hai que ter en conta as situacións mentais, no terceiro fallan.

Frith tomou como orixe do autismo un déficit cognitivo. O conxunto de razóns biolóxicas pode xerar déficit cognitivo. Aínda que non é capaz de concretar estas razóns, está claro onde se situarían na cadea de orixe.

Poderiamos dicir que o autismo é un déficit biolóxico (déficit que leva á confusión de desenvolvemento) que se produce a medida que o neno crece e comeza a relacionarse cos demais.

Que implicacións pode ter esta análise paira a terapia? Xeralmente, a terapia trata de influír nos factores iniciais da cadea. Dado que o déficit cognitivo que presentan os autistas pode producir problemas secundarios como a reacción dos pais e as reaccións emocionais posteriores ao mesmo, a terapia centrada nos factores mencionados pode axudar.

No desenvolvemento do autismo o problema emocional pode ser ás veces o aspecto máis serio e moitos tipos de terapias poden paliar estes aspectos. Ademais, os terapeutas poden axudar aos nenos a aprender o idioma. Debido a que os nenos autistas non tiveron suficiente ensino individual, poden ter dificultades neste campo.

Pero a metáfora da linguaxe e as dificultades de relación interpersoal só se curarán con medios cognitivos. Desde o punto de vista máis pesimista, a todos os nenos autistas fáltalles una habilidade congénita que non se pode aprender. A mellor terapia, por tanto, pode consistir en presentar sistematicamente ao neno un conxunto de situacións sociais diferentes xunto con una resolución normal. A idea principal desta terapia sería que os nenos deberían aprender un algoritmo que lles permita predicir o que vén a continuación paira cada situación, aínda que logo non o entendan. Isto é como aprender que a outras persoas gústanlles as “conversacións”. O neno pode incluír un conxunto de preguntas paira utilizalas en determinadas circunstancias, pero sen saber exactamente que son as entrevistas.

Desde un punto de vista máis optimista, os nenos e nenas autistas teñen todas as estruturas necesarias, pero dentro do cerebro terían todas sen pór en marcha.

Do dano cerebral ao illamento social

Na imaxe podemos ver a cadea sobre a orixe do autismo. Os primeiros elementos son os pioneiros que deixará ao neno co seu déficit biolóxicos concretos. Estes elementos dividíronse nos apartados “xenético”, “fisiológico” e “outros”. Estes pioneiros xeran un déficit biolóxico denominado B 1 , B 2 , B 3. A presenza dun dano cerebral parcial (por exemplo, déficit bioquímico que afecta a un neurotransmisor ou falta de conexión entre dous partes do cerebro) formaría parte deste déficit. Todos estes déficits xeran incompetencia paira completar as presentacións, A.

~

o signo indica una falta de algo. A ausencia da xera problemas de desenvolvemento (por exemplo, problemas de acceso á lingua) e ás veces déficit permanentes. Na imaxe pódese observar tamén que a anormalidad do neno pode provocar una reacción dos demais, o que podería ocasionar problemas de relación adicionais. Deste xeito, os factores ambientais poden entrar en contacto coa orixe biolóxica e cognitiva. Na imaxe aparecen como orixe elementos de catro ámbitos: biolóxicos, cognitivos, comportamentales e sociais. No ámbito do comportamento inclúense o tres principais características do autismo.

Se descartamos a idea de base biolóxica paira completar a A, atopariámonos/atopariámosnos na necesidade de inventar novos lazos entre o elemento pioneiro inicial e a ausencia de A. Ao mesmo tempo, si nesta teoría excluímos o aspecto cognitivo, deberiamos formar una cadea entre a base biolóxica e as características do comportamento.

Uno dos pequenos problemas da imaxe é deixar de lado as características de movemento e percepción do autismo. Deberiamos determinar se estas características proveñen de déficit cognitivos ou si partirían dunha base biolóxica diferente.

O modelo do autismo: a anormalidad intracraneal do neno pode estar baixo todas as características deste complexo trastorno do desenvolvemento.