Fóra dos límites de seguridade

2023/12/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Ingurumena
• Klima
• Osasuna
• Ekologia

Un amplo grupo de científicos internacionais concluíu que “o planeta está lonxe de ser un lugar seguro para a humanidade” nun exhaustivo estudo publicado na revista Science o pasado mes de setembro. De feito, os resultados deste estudo demostraron que seis do nove límites coñecidos como “fronteira planetaria” xa foron superados e outros dous en vías de superación. Así, “hai un gran risco de que o sistema non siga funcionando como até agora e de que non poidamos ofrecer os servizos necesarios”, explica Noelia Zafra Calvo, investigadora do BC3.

Estes nove límites foron definidos polos investigadores do Stockholm Resilience Centre en 2009. “O que conseguimos coas fronteiras planetarias é comprender as condicións nas que se desenvolveron as sociedades ao longo de todo o Holoceno e medir canto nos afastamos de elas”, explica o macroecólogo David Nogués Bravo. É profesor da Universidade de Copenhague e participou neste último estudo. “Superar fronteiras significa afastarnos moito destas condicións. É unha forma de conceptualizar e cuantificar que é un espazo seguro para as sociedades”.

De feito, aínda que a nosa especie ten uns 300.000 anos, todas as civilizacións modernas desenvolvéronse nos últimos 10.000 anos, a partir da última glaciación. E é moi probable que as condicións ambientais durante este período sexan unha das principais razóns para iso. A partir desta hipótese, en 2009 establecéronse o nove límites planetarios, seleccionando nove procesos ou sistemas craves para manter estas condicións ambientais: integridade da biosfera, cambio climático, usos do solo, auga doce, ciclos de fósforo e nitróxeno, contaminantes ambientais, acidificación de océanos, aerosois atmosféricos e ozono estratosférico.

“A maior fortaleza das fronteiras planetarias é que combina conceptos e datos de diferentes disciplinas, non hai outra metodoloxía que a consiga”, afirma Nogués. “A miúdo, os climatólogos traballan por separado, os que traballan na biodiversidade por igual, os que estudan os ciclos do nitróxeno… Pór todas estas variables nun mesmo marco non é fácil, e nos últimos 15-20 anos traballouse moito niso, con límites planetarios”.

Cando en 2009 establecéronse o nove límites, atopáronse catro superados: o cambio climático, a integridade da biosfera, o uso de solos e os ciclos de fósforo e nitróxeno. Para medir o resto, non dispuñan entón de información suficiente. Outro estudo concluíu o ano pasado que o límite de contaminantes ambientais tamén estaba superado.

Agora analizouse a situación de nove fronteiras, baseándose en máis de 2.000 estudos. E estes resultados demostran que, ademais do cinco superados anteriormente, superouse tamén un sexto, o das augas doces. Ademais, os investigadores advirten de que unha sétima, a acidificación dos océanos, está a piques de ser superada, e que a acumulación de aerosois atmosféricos, a pesar de que globalmente se atopa dentro de límites seguros, está moi por encima dese límite en moitos lugares.

“Non é fácil establecer uns límites concretos, nin obter toda a información para medir a situación a escala global, polo que tardamos 8-9 anos”, explica Nogués.

Riscos descoñecidos

Estes límites deben entenderse como limiares de risco”. Utiliza a tensión arterial como metáfora: “Cando tes unha tensión superior a 13 non significa que teñas un corazón, pero si que estás en situación de risco. Pois iso é o que nos din eses límites, que estamos nunha situación de risco”.

Os sistemas que sustentan a vida foron tan danados polo home que agora non sabemos que pode pasar —di Zafra—, non sabemos como reaccionarán eses sistemas e poderán seguir ofrecendo o que necesitamos para vivir”.

Predicir o futuro sempre é difícil, pero é útil mirar ao pasado. Isto é o que fai Nogués, que investigou moito os cambios ambientais do pasado. “Houbo grandes cambios no pasado que influíron na perda de especies e no declive dalgunhas civilizacións. Pois ben, os cambios actuais son tan grandes e están a ocorrer tan rápido que pensamos que os impactos poden ser maiores que nunca. En biodiversidade, por exemplo, estamos a asistir a unha sexta destrución masiva. Aínda non estamos neste punto, pero os datos din que nos estamos achegando ao baleiro”.

De feito, a biodiversidade e o clima son o centro deste nove fronteiras estreitamente ligadas. No caso do cambio climático, a _{concentración} de CO2 é un dos parámetros considerados. O límite sitúase en 350 ppm e actualmente sitúase ao redor de 420. Os investigadores calculan que achegarse a 450 suporá un aumento da temperatura global de case 2 ° C. Antes da revolución industrial, a concentración de CO2 era de 280 ppm.

Por outra banda, a destrución e degradación dos ecosistemas, a perda de especies, etc. conduciron á biosfera a un estado deprimido, límite tamén superado amplamente. E non estamos a falar de salvar ao lince ou ao oso polar; a perda de biodiversidade afecto directamente aos seres humanos.

A biodiversidade como base de todo

Co clima empezamos a ver que cada día as cousas empeoran, pero coa biodiversidade é moito máis difícil tomar conciencia do que nos afecta”, di Zafra. “Pero vivimos nun sistema no que necesitamos outros moitos seres vivos, para ter auga limpa, para ter aire respirable, para producir alimentos… E, a outro nivel, as linguas, as culturas e as sociedades naceron en interacción coa natureza. É dicir, a biodiversidade é a base de todo”.

A perda de biodiversidade afecto directamente á nosa saúde”, destaca Nogués. “Cando os ecosistemas non funcionan ben, aparecen máis enfermidades. Desde o punto de vista da Saúde Única, comezamos a entender como afectan as relacións entre natureza e sociedades e a saúde dos ecosistemas á saúde das persoas”.

Debemos ser conscientes do impacto real destes cambios”, subliñou Nogués. “Máis aló do risco de perda do oso polar, ou dos problemas de seguridade alimentaria, inciden directamente na saúde humana e nas posibilidades de manter sociedades estables”.

Así, os investigadores demostraron que estamos a asumir riscos excesivos. “Corremos o risco de trasladar a biosfera a unha zona zombie irreversible”, afirma Nogués. “Cando a biosfera perde parte da súa diversidade, deixa de funcionar. E cando isto ocorre é moi difícil darlle a volta”.

“A biodiversidade é o resultado de miles de millóns de anos de evolución. Por iso, a vida ten millóns de formas e todas teñen a súa función no ecosistema. Si pérdense eses seres vivos e esas funcións, os seres humanos non poderemos recuperar o que tantos anos lle custou á natureza”. Así o cre tamén Zafra: “Cando se perde a biodiversidade é imposible recuperala por completo”.

“Pero podemos tentar recuperalo ao máximo”, engade. “Agora mesmo quizais non necesitamos que a Terra sexa como fai 10.000 anos, pero si que restitúan as funcións que sustentan a vida”.

O estudo tamén mostra unha tendencia positiva, coa única de que o límite do ozono estratosférico atópase en bo estado, mellorando desde a prohibición de clorofluorocarbonados. “O caso do ozono demostra que cando hai un obxectivo e as cousas fanse ben se poden conseguir impactos positivos”, destaca Nogués.

“Este caso é especial —aclara Zafra— porque era fácil de substituír e ninguén tiña ningún interese en contra. Iso non ocorre coa biodiversidade e o clima”.

O que collemos e o que deixamos

Si analizamos o nove límites, tres teñen que ver co que sacamos do planeta e os outros seis están directamente relacionados co que deixamos, os residuos. En definitiva, aí está a clave de todo. “Unha parte moi importante do problema é que vivimos nun sistema absolutamente estractivista e productivista, que vai en contra da vida”, di Zafra.

“Sapiens sempre foi estractivista —di Nogués—; o problema é que no último século e medio, coas revolucións industriais e tecnolóxicas, a nosa capacidade de extraer recursos da biosfera aumentou exponencialmente, e iso tróuxonos a esta situación”.

Zafra teno claro: “A nivel planetario, o sistema baséase na sobreexplotación do planeta. A nivel individual o importante é producir. Podes prescindir do resto de cousas: familia, relacións, relación coa natureza, ou mesmo con ti mesmo. Un día podes levantarche con dor de costas, pero máis importante que analizar e coidar o que che pasa é coller unha pílula e seguir producindo. Por último, a nivel social, o que está na base do sistema é que hai persoas que viven moi ben porque outras viven moi mal”.

Estimulante para todos

De feito, tendo en conta o social e a xustiza, o pasado mes de maio uns 50 científicos publicaron na revista Nature unha revisión das fronteiras planetarias. O propio Zafra é un deles. “É absolutamente fundamental, cando dicimos que a Terra debe ser habitable para os seres humanos debe ser para todos. E o certo é que os problemas relacionados coas fronteiras planetarias inflúen de forma diferente en diferentes lugares do mundo, grupos sociais diferentes ou persoas diferentes”.

Si tense en conta isto, os límites planetarios son aínda máis estreitos. Por exemplo, o caso do cambio climático é moi claro. Limitando o quecemento a 1,5 ºC evitaríanse os impactos máis graves pero non moitos outros danos significativos que afectarán a moitas persoas, como mortes, migracións, dispoñibilidade de alimentos e auga. De feito, cun aumento de 1,5 °C, 200 millóns de persoas deberán convivir con temperaturas extremas, afectando a máis de 500 millóns de persoas. “O aumento de grao e medio da temperatura non terá o mesmo efecto en países como Alemaña ou as illas Vanuatu, que son estados de características moi diferentes, e probablemente a súa contribución ao cambio climático e á contaminación tampouco ten nada que ver”.

Así, calculan que o límite climático seguro e xusto é igual ou inferior a 1,0°C. E a superación desta fronteira non é xusta, porque xa está a causar danos significativos a millóns de persoas.

“Ademais, hai que aplicar xustiza aos cambios que haberá que facer para facer fronte ao que vén”, engade Zafra. “Non todos temos a mesma responsabilidade nin a mesma capacidade de resposta. Nin as mesmas perspectivas e valores. E a cuestión é a quen se vai a dar voz nese proceso de cambio, quen vai tomar decisións, e en que coñecementos vanse a ter en conta outras concepcións do mundo…”.

Nogués valora tamén o labor de Zafra e os seus compañeiros. “Este artigo demostra moi ben que sen equidad social será moi difícil mellorar as condicións planetarias”.

Ante un gran reto

O reto non é pequeno. “Falamos dun planeta, de millóns de persoas”, advirte Nogués. “A desaceleración pode ser unha solución”. Porque estamos a falar das fronteiras do planeta, pero vivimos nun sistema baseado nun crecemento ilimitado. “A aposta dos últimos anos está a ser o ‘crecemento verde’, baseado en economías sostibles. Pero cada vez son máis as voces que están a cuestionar este camiño. Quizais o decrecimiento é o que necesitamos para afrontar o reto que temos diante”.

Sexa cal for a solución, necesitaranse grandes cambios. “Farían falta compromisos e alianzas políticas, económicas e sociais a escala global, como nunca vimos até agora”, afirma Nogués. “A humanidade ten que enfrontarse a unha situación como a que nunca coñeceu, a ver si somos capaces de entender que está en xogo e como debemos afrontalo”.

Zafra coincide: “É unha cuestión de varios niveis. Un partido de billar con moitas bólas e un mínimo de catro xogadores. Por unha banda, debemos traballar a nivel científico na investigación destas limitacións, na achega de datos e na comunicación da situación. Pero isto non serve de nada si logo non leva a cabo en accións políticas, para que os gobernos protexan o que mantén a vida, e non o destrúa. E a acción dos gobernos debe estar aliñada coa sociedade e cos movementos sociais e cos cambios que hai que facer na sociedade. E sería un cuarto nivel individual”.

Aínda que a situación é preocupante, “non se trata de alarmar á xente”, subliña Zafra. “Pero hai que facer cousas a moitos niveis e hai que facelo agora”.

“Non quereriamos entender a fronteira planetaria como apocalipse”, afirma Nogués. E aínda que consideran imposible recuperar as condicións ambientais, “estamos a tempo de reducir os impactos e de cambiar as tendencias”, engade. “Temos que facer todo o posible para cambiar ou polo menos non acelerar as tendencias. Así gañariamos tempo en buscar máis solucións”.

“Si unha persoa ten tensión de 16 ou 17, poida que non poida facer nunca un maratón, pero se toma unhas pastillas, fai exercicio e coida a súa dieta, poida que non teña infarto e poida levar unha vida relativamente normal”.