Obesidade XXI. Obsesión do século XX

2002/05/14 Kortabarria Olabarria, Beñardo - Elhuyar Zientzia

• Dietetika/Elikagaiak
• Osasuna

Parece mentira, que non é moito tempo, os nosos pais e, por suposto, os nosos avós coñeceron a fame; hoxe en día, a fame entre nós non xera problemas, a obesidade cada vez máis.

A obesidade é a causa directa de numerosas enfermidades crónicas. A diabetes, as enfermidades do corazón, moitos tipos de cancro… son o resultado para comer demasiado e mal. Con todo, a identificación obesidade = insomnio non pode facerse tan clara. Detrás da obesidade, a miúdo ocúltase a escaseza de vitaminas e minerais. Así, os expertos aseguran que a obesidade debe ser tan coidada como a escaseza de alimentación.

Hai uns anos era imposible dicir así. Cando a fame mata a millóns de persoas, como atender á obesidade? No mundo hai 815 millóns de persoas famentas, 780 delas en países en desenvolvemento. Segundo datos do ano pasado, o número de persoas con fame no mundo é similar ao de persoas con problemas de obesidade. Moitos deles son, ademais, habitantes dos países en desenvolvemento e dos países nos que hai fame. En China, por exemplo, a porcentaxe de persoas con obesidade pasou do 10 ao 15% en tres anos. En Brasil e Colombia os obesos representan o 40% da poboación, o mesmo que noutros países europeos. No África subsahariana, onde viven as maiorías de fame, o número de obesos tamén aumenta, sobre todo entre as mulleres das cidades.

A aparición da obesidade nos países en desenvolvemento non é de estrañar, xa que a terra achega comida suficiente paira satisfacer as necesidades de todos, aínda que os alimentos non chegan aos que máis o necesitan. A fame é una das consecuencias, a outra é a obesidade. Tanto os que están famentos como moitos con problemas de obesidade presentan una falta de vitaminas e minerais. Estes últimos comen gran cantidade de alimentos pero son escasos, é dicir, conseguen encher o estómago, pero o corpo non se fai cos alimentos que necesita. Una das consecuencias máis comúns desta situación é a anemia por falta de ferro e a cegueira por falta de vitamina A.

Por que aumentar a obesidade?

Nos países en desenvolvemento, a obesidade pode considerarse como o resultado da transformación da alimentación, o exercicio físico, a saúde e a nutrición. En definitiva, a obesidade pode deberse a unha transición nutricional. Os países pobres, a medida que se van desenvolvendo, van descubrindo os beneficios dos países ricos, os beneficios e os problemas, entre eles a obesidade.

Nos países en desenvolvemento, na maioría dos casos os núcleos urbanos avanzan máis rápido que os núcleos rurais, co que os índices de obesidade tamén son maiores. De feito, nas cidades hai máis e máis baratas opcións de alimentación. Cada vez son máis as mulleres que traballan fóra de casa e ninguén empeza a comprar e a cociñar alimentos saudables. As obras urbanas son a miúdo de escaso esforzo físico. A isto hai que engadir que cada vez máis xente vive nas cidades. En 1900 o 10% da poboación mundial residía nas cidades, fronte ao 50% actual. Todo o anterior non significa que non haxa problemas de obesidade nas zonas rurais. A estas zonas tamén chegaron as máquinas e a variedade de alimentos é cada vez máis ampla.

Outra das causas do aumento da obesidade é a importación de alimentos de países desenvolvidos a terceiros. En consecuencia, a alimentación tradicional baseada en hortalizas e cereais substitúese por unha alimentación enriquecedora en graxa e azucre. Algúns dos que saben en materia de alimentación afirman que os países avanzados venden aos países en desenvolvemento a peor carne, con moita graxa e pouca musculatura: o txuntxo de pavo ou a carne de á de ovellas.

A globalización transformou o significado típico da obesidade. En México e Brasil, por exemplo, o vínculo Acode Grosa = Persoa Rica foi moi habitual; hoxe en día ocorre ao revés. Os alimentos máis baratos, máis accesibles aos pobres, son os alimentos con máis graxa, mentres que os máis ricos teñen máis posibilidades de alimentarse e poden facer una dieta máis saudable.

Consecuencias da mala alimentación

Estas situacións están a provocar problemas de saúde similares entre os máis grosos e os máis delgados: enferman máis a miúdo, teñen máis problemas de discapacidade, viven menos anos e, en xeral, teñen menos produtividade. A obesidade aumenta o risco de padecer enfermidades crónicas. Queres algún exemplo? A diabetes, a hipertensión, as enfermidades do corazón, os problemas vasculares, as enfermidades da bilis, moitos tipos de cancro… E todo apunta a que a maioría deles produciranse en países en desenvolvemento. Por exemplo, os expertos creen que paira o ano 2025 o número de afectados por obesidade e diabetes alcanzará os 300 millóns, dos cales 225 serán de países en desenvolvemento. O cumprimento destas previsións en países que xa teñen moitos problemas de supervivencia podería provocar una catástrofe.

Por que engordamos?

As causas da obesidade non están moi claras, pero os expertos creen que a xenética, a influencia do medio e a vida sedentaria teñen moito que ver.

Quen traballan no campo da xenética xa coñecen o xene da obesidade, pero non creen que nunha soa ocasión sexa suficiente paira provocar a obesidade, é dicir, o aumento da cantidade de graxa. Paira iso é imprescindible a colaboración da contorna. Durante moitos anos establecéronse lazos como delgado = enfermo, obeso = san, probablemente como herdanza de tempos de fame, pobreza e enfermidades. Estas mensaxes procedentes dos antepasados trouxeron consigo una tendencia a soportar a comida aos nenos e por iso é posible que entre os nenos prevaleza a obesidade. Por suposto, moitos deses que crecen na infancia seguen sendo gordos. A educación adecuada nos hábitos alimenticios é moi importante, xa que na madurez estes hábitos non cambian.

Os lazos xa non son tan limpos pero non desapareceron do todo: o neno gordo segue sendo un neno guapo.

Doutra banda, está claro que a sociedade moderna é sedentaria. O uso do ascensor, o feito de dispor dun mando a distancia paira cambiar as cadeas da televisión, ou o feito de dispor de gas até a cociña, por exemplo, supuxo a non realización de actividade física, salvo que se trate de algo previamente programado. Por tanto, como o home gasta cada vez menos enerxía, a obesidade aumentou.

Ademais das circunstancias xerais, existen razóns máis concretas que poden ser causa da obesidade:

• Enfermidades. A síndrome de Cushing, o hipotiroidismo, a síndrome de Carpenter, a bulimia... pode ser a causa directa da obesidade.
• Medicamentos: Os glucocorticoides, antidepresivos e anticonceptivos provocan un aumento de peso.
• Embarazo : Na época abdominal prodúcense cambios hormonais e psíquicos frecuentes. Como consecuencia, moitas veces cómese máis do normal e é posible que tras o embarazo cámbiense os hábitos alimenticios. Pode ocorrer o mesmo durante a lactación.
• Abandono do tabaco: Ao deixar de fumar pódese gañar entre 3 e 10 quilos. A nicotina diminúe a sensación de fame e segrega adrenalina. Por tanto, os fumadores comen menos. Ademais, o abandono do tabaco xera un estado de ansiedade que fai que moitos substitúan ao tabaco pola comida.
• Postoperatorios : Nestes casos recoméndase permanecer parado moitas veces, polo que pode aumentar o peso.

Vacúa contra a obesidade?

O tecido adiposo flúe, entre outras cousas, una hormona chamada leptina. As fluctuaciones que se dan nesta hormona parecen estar relacionadas coa cuarta parte dos casos de obesidade que se producen no mundo. A partir desta hipótese, investigadores do laboratorio de Fisiología e Nutrición da Universidade de Navarra descubriron que uno dos anticorpos da hormona leptina afecta o peso corporal.

O proceso de investigación foi complexo. Primeiro deron leptina ás ratas grosas que non podían crear por si mesmas. Loxicamente, ante iso reaccionaron os corpos das ratas, crearon os anticorpos da anticueptina. Estes anticorpos tomáronse e déronse ás ratas normais. Os novos anticorpos anticorpos foron reutilizados con ratas e nese momento os investigadores déronse conta das características anti-obesidade da leptina.

Se as cousas van polo seu camiño, os investigadores da Universidade de Navarra sacarán o tratamento que os obesos terán que tomar periodicamente.

O que comemos e bebemos

Froita, cereais e café con leite paira almorzar con pan; garavanzos, peixe e arroz con leite nas comidas, empapados con auga; algo de froita na merenda; e ensalada de cea, sopa, tortilla e queixo acompañados de viño de Rioxa. Así son os alimentos do día, que comemos e bebemos, pero tamén se pode dicir doutra maneira.

Hidratos de carbono, graxas, proteínas, vitaminas, minerais e auga. Todo isto pódese atopar nos alimentos e necesitamos todo iso paira poder vivir. A falta dun deles convértese nunha enfermidade. Cada un deles ten o seu papel e a súa función.

• Hidratos de carbono ou azucre. Achegan enerxía ao corpo. O 50-60% da enerxía obtida en dietas equilibradas procede de carbohidratos. O corpo absorbe rapidamente carbohidratos simples, como os azucarillos, mentres que o composto, como os legumes, tarda máis en absorberse.
• Lípidos ou graxas. Teñen moitas funcións, pero as máis destacables son a formación de membranas celulares, a síntese de hormonas e a súa conversión en reservas enerxéticas. En canto á saturación, distínguense as graxas saturadas e as insaturadas. As graxas saturadas atópanse principalmente nas graxas animais e son as relacionadas co colesterol. A manteiga, a margarina, os produtos de pastelaría, as galletas, as vísceras, as carnes vermellas, os ovos e os mariscos, por exemplo, son ricos en graxas saturadas. As graxas insaturadas atópanse nas graxas vexetais. Os aceites de oliva, girasol, millo e soia poden formar parte deste grupo. Este tipo de graxa non contén colesterol.
• Proteínas. Diferéncianse entre estruturais e metabólicos. Os estruturais son proteínas que forman músculos, pel, pelos e uñas. Nas proteínas metabólicas hai hormonas, encimas que provocan reaccións químicas, gammaglobulinas que forman parte do mecanismo de defensa corporal, albúminas que forman o sangue e hemoglobinas. A principal fonte de proteínas son a carne, o peixe, os ovos, os cereais, as leguminosas e os froitos secos.
• 
  Vitaminas. Son sustancias que o corpo non pode formar en por si e que interveñen en numerosas reaccións químicas. Non achegan enerxía ao corpo, polo que non xeran aumento de peso.
• Minerais. Sustancias inorgánicas que desempeñan un papel importante no funcionamento e formación do corpo.
• Auga. Líquido sen cores, cheiros nin gustos, formado por osíxeno e hidróxeno. Sen auga non poderiamos vivir. O ser humano tamén é a auga na súa maioría: ao nacer ao redor do 80%, ao madurar entre o 60-65% e na vellez o 55%.
• Bebidas azucaradas. O zume de limón e laranxa, a tónica... non teñen moito valor nutricional, pero si teñen auga.
• Bebidas alcohólicas. Desde o punto de vista nutricional só poden mencionarse calorías. Dependendo da cantidade de alcol e azucre da bebida, achegan máis ou menos calorías.
• Leite. Primeiro alimento paira os mamíferos. A medida que avanza a idade, e si obtense calcio doutra parte, non é necesario beber leite. Rico en proteínas, graxas, minerais, vitaminas, etc.

Proteínas

Vitaminas

• Vitamina A: Leite e produtos lácteos, ovo, zanahorias, espinacas, leituga, tomate e perexil.
• Vitamina B: Carne, arroz, trigo, leite, verduras, leguminosas, cereais, peixe, leite e fígado.
• Vitamina C : Verduras e froita.
• Vitamina D: Leite e produtos lácteos, ovos e raios solares.
• Vitamina E : Ovo, cereais e graxa.
• Vitamina K : Fígado de bacallau, col, espinacas e tomate.

Obeso ou obeso?

Se a primeira vista necesítase o que parece obeso non será obeso, senón gordo, grande, bonito… Porque non todos os obesos son obesos. Sabes o que a diferenza?

A obesidade é una enfermidade crónica causada polo exceso de graxa corporal, o trastorno metabólico máis común nas sociedades modernas. A miúdo confúndense a retención de líquidos coa obesidade, pero son completamente diferentes. De feito, o peso por retención de líquidos é raro. Isto pode deberse a unha insuficiencia cardíaca, renal ou hepática, pero nestes casos non se pode falar de obesidade, xa que esta prodúcese cando aumenta a cantidade de graxa e non cando aumenta a cantidade de auga.

Nalgúns casos, a pesar do seu elevado peso, non existe obesidade. Isto ocorre, por exemplo, con quen practican o culturismo, que a pesar do seu peso e o seu baixo contido en graxa, teñen moi desenvolvida a súa masa muscular.

É obeso estar gordo? Máis dun pode preguntar. Non ten por que ser. De feito, paira falar de obesidade utilízanse varios sistemas. Uno dos máis utilizados é o índice de masa corporal. Paira o cálculo deste índice só se require a seguinte fórmula simple: Índice = peso en quilos / cadrado de altura. Por exemplo, o índice de masa corporal dunha persoa de 60 quilos e 1,7 metros de altura é: 60 / 1,7x1,7 = 60 / 2,89 = 20,7. Na avaliación do índice, a clasificación realízase da seguinte maneira:

• 20, baixo peso.
• 20-25 normal.
• 25,1-26,9, obesidade baixa.
• 27-29,9, obesidade primaria.
• 30-34,9, obesidade secundaria.
• 35-39,9, terceiro grao de obesidade.
• 40, obesidade de cuarto grao, morbido.

Outro sistema de clasificación da obesidade é a distribución da graxa. Coñecer onde se acumula a graxa pode ser moi importante paira deducir que problemas pode provocar a obesidade. Paira coñecer o tipo de obesidade é necesario dividir o perímetro da cintura polo perímetro da cadeira. Se o resultado desta operación é superior a 0,9 no caso das mulleres e a 1 no caso dos homes, fálase de obesidade ventral e cando é inferior fálase de obesidade periférica.

A obesidade abdominal refírese a corpos en forma de mazá. A maior parte da graxa acumúlase na cara, o tórax e o ventre. Segundo os expertos, a diabetes e a insuficiencia cardiovascular son as consecuencias máis comúns deste tipo de obesidade. Mazá paira reflectir a obesidade abdominal e pera paira dar imaxe de obesidade periférica. Aos que teñen este tipo de obesidade acumúlaselles graxa principalmente na cadeira e nas coxas. As varices, a artrose dos xeonllos e os problemas das extremidades inferiores, non adoitan ser estraños entre quen presentan este tipo de obesidade. Por último, paira terminar coas contas de froita, hai que mencionar o melón, que é a graxa que se acumula de forma homoxénea en todo o corpo, característica da obesidade homoxénea.

Publicado no apartado D2 de Deia.