Fósiles dos nosos recunchos

2018/11/30 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Eboluzioa
• Geologia
• Zoologia
• Paleontologia
• Arkeologia

“Cando os meus amigos pregúntanme que queren ver fósiles ou algún museo, fálanme das pisadas de dinosauros da Rioxa, Atapuerca, etc., pero non saben que en Bilbao hai un Museo Arqueolóxico, en Vitoria o Museo de Ciencias Naturais de Álava, ou que no Geoparque, ademais das rocas, pódense ver fósiles”, di o Paleainara Badiola Kortabitarte da UPV. “Tamén na Universidade, os estudantes de grao ou posgrao falan de paleontología facendo referencia ao externo”.

Badiola teno claro: “O que temos aquí non se coñece ben. E, por suposto, si non se coñece, como haberá sensibilización sobre o patrimonio paleontológico”. E é que “hai máis sensibilización coa biodiversidade, pero menos coa geodiversidad, e a geodiversidad tamén forma parte do patrimonio natural”, reivindica.

Co obxectivo de comezar a cambiar esta situación, este ano publicouse o libro “Rexistro fósil dos Pireneos occidentais”. Participaron máis de 40 expertos entre os que se atopan os editores do libro: Ainara Badiola Kortabitarte, Xabier Pereda Suberbiola e Asier Gómez Olivencia, profesores e investigadores da UPV/EHU, e o último de Ikerbasque. “O obxectivo é, por unha banda, dar a coñecer o rexistro fósil existente nos Pireneos occidentais, Euskal Herria e a súa contorna, e doutra banda, contar como se fai a xestión, conservación e divulgación destes fósiles”, explicou Badiola.

Aínda que está dirixido principalmente a estudantes de grao ou posgrao, o libro será de interese paira calquera persoa afeccionada á Paleontología, xa que nel atopará os xacementos paleontológicos e fósiles máis importantes do País Vasco, ou como se xestionan estes fósiles e onde se poden ver, entre outros.

Catrocentos millóns de anos de historia

Os fósiles atopados na zona dos Pireneos occidentais contan una historia de catrocentos millóns de anos. É a idade dos fósiles máis antigos que se atoparon, entre 300 e 400 millóns de anos. Non son moitos os daquela época, xa que os afloramientos do Paleozoico son moi escasos nestas zonas. Pero hai algunhas en Bortziriak, Aldude-Kinto e Oroz-Betelu. Os fósiles de invertebrados mariños de Devónico e Carbonífero son os máis abundantes, aínda que tamén se atoparon algunhas plantas vasculares fósiles de secaño.

O rexistro fósil non é continuo, xa que tampouco é una sucesión de rocas sedimentarias próximas. “Hai máis materiais palezoicos –por exemplo Aiako Harria–, pero aí a maioría dos materiais son ígneos ou metamórficos, polo que non hai moitas posibilidades de que haxa fósiles”, explica Badiola. “A maior parte dos nosos fósiles son do Mesozoico e do Cenozoico, e tamén dentro do Mesozoico, aínda que hai rocas sedimentarias do Jurásico, a maior parte do Cretácico”.

Así, “temos eses antigos fósiles do Paleozoico e logo saltamos ao Cretácico inferior fai 120 millóns de anos”. O nivel do mar avanzou e retrocedeu no Cretácico, pero en xeral, na vertente norte do País Vasco existen rocas sedimentarias formadas no medio mariño, e ademais de varios microfósiles, abundan peces, mosasaurios, ammonite e outros moluscos fósiles. No sur predominan os fósiles de animais terrestres.

Dinosauros en Laño

Un importante xacemento do Cretácico Superior atópase a 25 km ao sur de Vitoria-Gasteiz: Xacemento de Laño (Treviño). “É un xacemento de referencia internacional, segundo Xabier Pereda Suberbiola, rico en fósiles e pertencente a varios grupos de vertebrados. En Lañón identificáronse novas especies e xéneros, e isto é moi importante”.

En total identificáronse unhas 40 especies. Deles, una ducia son dinosauros e o resto son peixes, anfibios, lagartos, serpes, cococodrilos, réptiles voadores, mamíferos, etc. “Hai una diversidade enorme”, subliña Pereda.

Os estudos paleomagnéticos permitiron estimar en 72-73 millóns de anos as pegadas. Naquela época a costa situábase nas proximidades de Vitoria-Gasteiz, zona de Laño que constituiría un río relativamente amplo e próximo á costa.

Nesta paisaxe vivían, por exemplo, os esveltos titanosauros Lirainosaurus astibae. Eles foron os que máis restos deixaron: uns cen dentes e uns cen ósos. Entre o resto dos dinosauros había un acoirazado, o anquilosaurio; ou outros chamados ornitópodos; e a metade das especies atopadas son terópodos, carnívoros.

Entre as novas especies atopadas en Laño atópanse, ademais do lirainosaurio, a tartaruga Dortoka vasconica, a serpe Herensugea caristiorum, o crocodilo Musturzabalsuchus buffetauti e o mamífero primitivo Lainodon orueetxebarriai.

Existen outros pequenos xacementos de fósiles similares na zona. “No parque de Izki, na zona de Corres, por exemplo, atopáronse dinosauros, cococodrilos e tartarugas —di Pereda—, pero non ten nada que ver coa abundancia e diversidade de Laño. Hai una concentración extra de fósiles en Lañón”.

Época dos mamíferos

A foto que mostra o xacemento de Laño ía cambiar radicalmente, cunha destrución masiva que ocorrería entre 6 e 7 millóns de anos despois. Non só as aves, senón a maioría dos dinosauros desaparecerían paira sempre. Entre os sobreviventes, os mamíferos serían un dos máis exitosos.

Aínda que antes o clima era bastante cálido, no Eoceno, máis aínda: “Fai uns 56 millóns de anos foi un máximo térmico e en case todo o mundo multiplicáronse os ecosistemas tropicais ou subtropicales”, explica Badiola. Nesta situación, os mamíferos foron enchendo os espazos ecolóxicos liberados polos dinosauros. “Na época dos dinosauros tamén había mamíferos, pero a maioría eran moi pequenos. Durante o eoceno, os mamíferos irán aumentando de tamaño e diversificaranse e expandirán notablemente. Aparecerán moitos grupos de mamíferos actuais”. Por exemplo, os perisodactilos, o grupo actual de cabalos, tapes e rinocerontes; ou os artiodactilos, o grupo de vacas, ovellas, porcos, camelos, etc. Tamén os primates ou euprimates reais.

Un importante xacemento desta época atópase en Zambrana (Álava) (Lugar de Interese Xeolóxico). A paisaxe que se constrúe cos restos atopados é a aresta pantanosa dun lago fai uns 37 millóns de anos. Atopáronse 26 especies de vertebrados; anfibios, cococodrilos, tartarugas, lagartos, marsupiales, primates, roedores, carnívoros e, os máis numerosos, perisodactilos e artiodactilos. “Os perisodactilos e os artiodactilos tiñan una diversidade moito maior que a actual e eran moi diferentes”, afirma Badiola. “Por exemplo, en moitos artiodáctilos actuais é habitual ter cornos, naqueles tempos non tiñan cornos”.

A diversificación de mamíferos non se limitou a terra. Algúns tamén se dirixiron á auga. Non se atoparon fósiles cetáceos da época na nosa contorna, pero si de sirenios (do actual grupo de manatíes e dos que temos). Destaca o achado do xacemento de Castejón de Sobrarbe (Huesca). Os sirenios, como as baleas, foron transformando e perdendo as catro patas ao longo da evolución. Os manatíes e dugones actuais teñen diante as extremidades aletonadas e as dúas traseiras están desaparecidas. Pois o sirenio descuberto en Huesca, cardieli de Sobrarbesi, aínda tiña as catro patas. “No mundo coñécense poucos sirios primitivos de catro patas e o de Huesca é a mellor colección de fósiles. Por iso este descubrimento ten moita importancia”, subliña Badiola.

Tamén en Navarra, en Uztárroz, Ardanaz e Urbasa-Andia, atopáronse vértebras e costelas dos sirenios. E é que toda esa contorna era o mar naquela época. A serra dos Pireneos aínda non se levantou. A placa ibérica e europea comezaron a unirse, pero entre ambas aínda había una rama de mar. Por iso en Navarra, en Huesca, e tamén en Cataluña, aparecen fósiles do medio mariño, entre eles sirenios”.

Nesta situación, “a fauna presente no Eoceno foi bastante endémica”, afirma Badiola. “Europa era un arquipélago no que a península Ibérica era una illa. Por exemplo, moitos dos perisodáctilos atopados en Zambrana, como Iberolophus arabensis ou Pachynolophus zambranensis, son diferentes aos atopados en Francia, Suíza ou Alemaña”.

Ao final do Eoceno, o clima arrefriouse e terminou o mundo tropical. Os bosques pechados foron substituídos por paisaxes máis abertas, en forma de sabanas. Ademais, a orogenia alpina provocou que Asia e Europa quedasen conectadas, e a fauna que entrou polo lado asiático provocou a desaparición de moitos animais preexistentes. Os restos desta época, de fai uns 20 millóns de anos, atopáronse nas Bardenas, entre outros. “O escenario cambiou radicalmente —di Badiola— e os seus descendentes serán os que logo teremos no Cuaternario, que nos fan máis coñecidos. Pero o Eoceno era outro mundo”.

Jaguares en Zierbena

Os fósiles máis antigos de macromamíferos do Cuaternario presentes nos nosos recunchos remóntanse aos 500.000 anos, procedentes do xacemento de Punta Lucero (Zierbena, Bizkaia). “Non sabemos moi ben como era esta zona naquela época —explica Asier Gómez Olivencia—; non sabemos si estamos nun momento glaciar ou interglaciar. Pero o que sabemos é que algúns dos mamíferos que vivían nese momento non aparecen máis no rexistro fósil de Euskal Herria”.

En Punta Lucero hai tres especies moi especiais que non aparecen en ningún outro lugar. Uno deles é o Jaguar europeo, Panthera gombaszoegensis, algo maior e máis forte que o jaguar que vive hoxe en América. A segunda é Canis mosbachensis, antepasado do lobo actual, algo menor. E o terceiro, o tigre con dentes de sabre, Homotherium latidens, do tamaño dun león actual.

En Punta Lucero tamén hai fósiles de máis mamíferos: cervos xigantes, cervos comúns, bisontes, rinocerontes, uros, etc. “Pero estes tamén se atopan noutros xacementos”, afirma Gómez Olivencia. “Estas tres especies fan tan importante a Punta Lucero. E tamén cronoloxías; comparando con outros xacementos da zona, polo menos 200.000 anos de antigüidade son os mamíferos de Punta Lucero”.

O xacemento foi achado apenas en 1987 por Iñaki Líbano, canteira utilizada paira as obras do Porto de Bilbao. E probablemente a maior parte do xacemento destruíuse na canteira.

Outro importante xacemento de mamíferos do Cuaternario atópase nunha canteira: Koskobilo (Olazti, Navarra). Recuperáronse da canteira fósiles de distinta cronoloxía. “É o único xacemento con hipopótamo en Euskal Herria. En Europa o hipopótamo desapareceu fai 125.000 anos, así que o hipopótamo dános una idade mínima e dinos ademais que era una época quente”, explica Gómez Olivencia.

Outras dúas especies singulares atopadas en Koskobilo son o oso tibetano e o macaco. “Os osos tibetanos entraron e desapareceron en Europa dúas veces no Pleistoceno. Son fósiles moi raros neste extremo de Europa” di Gómez Olivencia. O macaco tamén se atopou en Lezetxiki. E aínda que inicialmente calculáronselle uns 75.000 anos, os estudos máis recentes demostraron que pode alcanzar os 170.000 anos. “Seguramente os macacos vivirían naquel momento cálido, onde había hipopótamos, osos tibetanos, rinocerontes, cervos, castores, etc.”.

Restos humanos

Naquela época, nestes recunchos había outra especie máis próxima. “Os neandertales estiveron aquí polo menos desde fai 200.000 anos ata que desapareceron fai uns 40.000 anos”, explica Gómez Olivencia. En Lezetxiki, Axlor e Arrillor atopáronse os seus fósiles. Non son moitos, un chorro e uns poucos dentes. “Non achegan moita información. Con todo, o rexistro arqueolóxico si nos di que as súas culturas foron cambiando. Obsérvase que no mesmo lugar, en diferentes momentos, cazaban diferentes especies e cultivaban o sílex diferente. Foron neandertales de diversas culturas”.

A nosa especie introduciuse en Europa fai uns 45.000 anos. “Non sabemos si aquí atopáronse ou non cos neandertales porque hai pouca información”, afirma Gómez Olivencia. En cinco xacementos atopáronse fósiles de sapiens. “Son moi poucos fósiles. Pero hai xacementos singulares de interese como o de Santa Catalina (Lekeitio). É dun momento frío e atopáronse moitos ósos de renos. Tamén os indicios de pesca e algunhas aves que cazaban, como o alca xigante”.

Estes sapiens, ademais dos fósiles e os utensilios, deixaron outra información sobre a fauna da época: a arte rupestre. Neste caso, con todo, o que conta a arte rupestre non coincide exactamente coa historia que narran os fósiles. “Sobre todo debuxaban cabalos e bisontes —di Gómez Olivencia—, pero nos xacementos (como en Santimamiñe) obsérvase que principalmente cazaban cervos. Entón, se a arte rupestre é reflexo do seu imaxinario, o seu imaxinario e o que cazaban non tiña nada que ver. En definitiva, estes seres humanos eran como nós, porque somos a mesma especie”.