Bakarrik ote gaude?

“Atea jo zuten.

Instant batez harriturik begiratu zuen, edaria utzi eta aulkitik altxatu baino lehen. Gaua oso lasaia zen eta ezinezkoa zirudien kotxe bat bera konturatu gabe bertara hurbiltzea, eta egia esan ez zen posible inor haraino “oinez” iristea.

Berriro jo zuten, indar handiagoz...

Lukek atera hurbildu eta ireki egin zuen ilargiak argiztatutako deserturantz begiratuz. Lehen momentuan ez zuen inor ikusi; gero beherantz begiratu zuen.

— Oh, zer! —esan zuen.

Bi oinbete t’erdi inguruko gizontxo berdea zuen begien aurrean.

— Kaixo, Mack —zioen berak—. Hau da Lurra?

— Oh, ez! —esan zuen Luke Devereauxek—. Ez da posible.

— Nola posible ez dela? Beharko izan. Begira —gorantz seinalatu zuen—. Ilargi bat, tamaina egokikoa eta distantzia egokikoa. Sisteman, ilargi bakarra Lurrak besterik ez du. Nire planetak bi ditu.

— Jainko maitea! —Lukek— Eguzki-sisteman bi ilargi, planeta bakar batek ditu.

— Mack, ireki itzazu begiak eta esnatu. Hau Lurra da ala ez da? ...

... Lukek ez zion erantzun. Arretaz, behar zuen denbora guztia hartuz, aztertzen ari zen. Bisitari hark, orain ikusi zuen, gizaki-itxura zuen baina benetan ez zen giza izakia. Baztertu egin zuen lagunen batek txantxa gisa zirkuko nano bat akuratu ote zuen susmoa.

Martiztarra edo ez, bisitari hura ez zen gizakia. Ezin zitekeen nanoa izan, zeren bularra oso txikia zuen eta beso eta zangoak meharrak; nanoek, aldiz, bular handia dute eta zango laburrak. Proportzioan, buru handia zuen eta gizakien burua baino askoz ere esferikoagoa; garezurra erabat soila zuen. Ez zitzaion bizar-arrastorik ikusten eta zera hark gorputz osoan iletxo bat bera ere ez ote zuen izango bururatu zitzaion Lukeri.

Aurpegiak... beno, aupegiak behar duen guztia zeukan, baina desproportzionatua. Ahoa gizakiarena baino bi aldiz handiagoa eta gauza bera sudurra; begiak txikiak bezain distiratsuak, nahiko juntu. Belarriak ere oso txikiak eta hegalik gabeak. Ilartargitan, larruazalak berde-oliba kolorekoa zirudien; argi artifizialpean gehiago esmeralda kolorekoa.

Esku bakoitzean sei hatz zituen. Seguruenik oinetan ere hala izango zituen baina zapatak zeramatzan eta ez zegoen frogatzerik.

Zapatak berde ilunak ziren bere arropa guztia bezala, praka estuak eta alkondara lasa; guztia gamuza antzeko zerbaitez egina. Ez zeraman kapelarik.”1

Hauxe da F. Brown-ek Martzianoak kanpora zientzi fikziozko nobela ederrean martiztarrez egiten duen deskribapena. Martitzeko izakiez hamaika deskripzio egin da. Idazleen imajinazioa oparoa dela ezin uka. Tamalez, izaki guzti horiek beren imajinazioan bakarrik existitzen direla jakin badakigu; Martitzen bizirik (antolamendu-maila handikorik bederen) ez dagoela bai bait dakigu. Eguzki-sistemako beste astroetan ere biziaren aztarnarik ez dugu aurkitu.

Bizi eza Unibertso osoan gertatzen al da ala bizia nonnahi topa al daiteke? Galdera gaitza da eta gainera erantzun erabakiorrik ez duena. Biziaren singulartasunaren (gure planetan bakarrik existitzen denaren alde alegia) edo arruntasunaren alde jartzeko datu objektibo askorik ez dago ² eta maiz fede-, sinismen- edo uste-kontua da jarrera bat ala bestea erakustea.

Arazo zaharra

Bizi estralurtarraren arazoa ez da berria gizateriaren historian. Gizakia biziaz eta bere garapenaz betidanik kezkatu da eta ondorioz, biziaren singulartasun/ /arruntasunaz ere bai. Esaterako, pentsalari grekoen artean egungo gizartean dauden bi jarrerak existitzen ziren jadanik. Eskola epikurearrak bizia arruntzat jotzen zuen eta Lurra mundu habitatu bakartzat hartzea zentzugabekeria iruditzen zitzaien. Aristotelesen jarraitzaileek ordea, kontrako eritzia zuten.

Bestetik, Lukreziok bere De rerun natura poema famatuan, espazioan animaliaz eta pertsonaz habitatutako beste munduak bazeudela kantatu zuen.

Kristautasunarekin batera ikuspegi aristotelikoa nabarmendu zen. Kristo gure planeta salbatzera bereziki etorri zenez, Lurrak oso posizio berezia hartu zuen Unibertsoan eta Elizak munduen aniztasuna heresiatzat jo zuen. Giordano Bruno filosofoa, beste zenbait ideiarekin batera, mundu-aniztasuna defendatzeagatik erre egin zuten 1600.ean.

Teleskopioa egin ondoren Ilargian mendiak eta lautadak zeudela ikusi zuen Galileok eta nahiz eta bera Brunoren ideiekin bat etorri ez, mendi eta lautaden artean hiririk ez ote zegoen pentsatzen hastera ez zegoen alde handirik.

Mundu-aniztasunaren ideia errotuz joan zen. Literaturara ere jauzi egin zuen eta adibidez Cyrano de Bergerac-ek Ilargira eta Eguzkira eginiko bidaien berri ematen du, mundu horietako pertsona eta animaliak zehatz-mehatz deskribatuz.

Mundu-aniztasunaren ideia XIX. mendearen bukaeran sakonki errotuta zegoen jadanik mendebaldeko zibilizazioan. H.G. Wells-en liburuek alde batetik eta G.V. Schiaparelli eta P. Lowell-ek Martitzen kanalak topatu uste izanak izandako publizitateak bestetik, laguntza handia eman zioten ideia horren zabalkundeari.

XX. mendean sarturik, literaturak eta zineak emaniko irudiaren kausaz, jende arruntak ez du kasik zalantzan jartzen bizia beste mundu batzuetan ere garatu denik. Izaki estralurtarrak ohizko, etxeko ia, bihurtu dira.

Komunitate zientifikoan gauzak ez daude horren garbi. Zientzilariak, antzina bezala, bi talde elkartezinetan banatzen dira: singulartasunzaleen eta arruntasunzaleen taldeetan.

Zeinek du arrazoi? Itaun horri erantzuna eman aurretik, beste bi galderari eman behar zaie: eguzki-sistemaz gain beste planeta-sistemarik ba ote dago? eta zein da biziaren jatorria?

Planeta baten bila

B

-

pictoris izarraren inguruan materi disko bat detektatu da. Eratzen ari den planeta-sistema izan daiteke. Infragorrian eginiko argazkia da hau.

Konplexua da oso puntu hau. Geureaz at, ez dugu beste planeta-sistemarik ezagutzen. Hala eta guztiz ere, inguruko zenbait izarren inguruan, b-pictorisen inguruan adibidez, disko protoplanetarioak daudela somatu da, erabat berria ziurtaturik ez badago ere.

Horrexegatik bizi estralurtarrari buruz dagoenaren antzeko polemika dago planeta-sistemen ugaritasunari buruz. James Jeans astronomo ingelesak planeta-formaziorako aurkeztutako teoriaren arabera, planeta-sistemak sortzea ohizkanpoko gertakizuna da. Mende honen hasieran indarrean egon zen teoria horren arabera, bi izarren hurbilketak marea izugarriak sortzen ditu eta prozesuan bi astroek materia galtzen dute. Jeans-en ustetan, materia horretatik sortu dira planetak. Izarren arteko “talka” oso ohizkanpoko gertakizuna da, bi izarren arteko batezbesteko distantzia beren diametroa baino 100 milioi bider handiagoa delako. Ondorioz, planeta-sistemak horrela eratzen badira oso gutxi izango dira.

Bestetik egun, izarren formazioa nebulosen uzkurduraren ondorioz gertatzen dela uste da eta planeta-sistemen eraketa uzkurdura horren ondorio bezala azaltzea ez da zaila. Horixe egin zuen 1970.eko hamarkadan A.G.W. Cameron astronomo iparramerrikarrak. Beraz, planeta-sistemak arruntak dirateke izarretan.

Demagun beraz, planeta-sistemak ugari direla. Nola egiaztatu teoria hori?

Egia esan, ez da lan erraza. Teleskopioz planetak zuzenean ikusi nahi izatea ezinezkoa da. Urrunegi gaude. Planeta horiek izar distiratsuen inguruan ari dira biraka eta espaziora igortzen duten argiak izarrarenarekin bat egiten du. Eta gainera, Lurraren atmosferak sortutako distortsioek areagotu egiten dute arazoa. Espazioan kokatutako teleskopioak, izarrik gertuenetan tamaina handiko planetarik soma dezake akaso.

Espektro ikuskorretik at izarrak aztertuz, zenbait informazio lor daiteke. IRAS izeneko sateliteak, espektroaren eskualde infragorrian zeruaren miraketa egin zuen eta zenbait izarren inguruan, lehen aipatutako -pictorisen inguruan adibidez, disko protoplanetario izan zitezkeen egiturak detektatu zituen.

Carl Sagan, biziaren arruntasunaren defendatzaile sutsuenetariko bat da.

Dena den, izarretan planeta-sistemak detektatzeko biderik eraginkorrena izar gertuen abiadura erradiala neurtzea da. Izar batek lagunen bat badu, planeta bat esaterako, sistemaren grabitate-zentrua eta izarrarena ez datoz bat. Izarrak sistemaren grabitate-zentruarekiko biratzen du eta Galaxian duen ibilbideak aldaketa txikiak izaten ditu. Aldaketa horiek neurtzea da metodoaren muina. Esate baterako, Jupiterrek hamabi urteko tartean 13 m/s-ko abiadura-aldaketa eragiten dio eguzkiari.

Izarren abiadura erradial erlatiboak neurtzeko hamar bat teknika ezagutzen dira orain. 1981. urteaz gero eguzki-motako hamasei izar ari dira aztertzen Kanada-Frantzia-Hawaii teleskopioaren bidez hamar teknika horietako aurreratuenak erabiliz. Horietako zazpi izarrek 25-65 m/s-ko abiadura-aldaketak dauzkate eta Jupiter baino lagun masatsuagoak izatea izan daiteke aldaketaren arrazoia. Lagun horiek planeta erraldoiak edo nano marroi izeneko izarrak diren ez dago esaterik. Alabaina, oraindik urtetan behatu beharko dira izar horiek, ondorio zehatz eta erabakiorrak erdiesteko.

Biziaren arazoa

Izarren inguruan planetak egoteak ez du bestalde, bertan bizia derrigor garatu denik esan nahi. Gure sisteman adibide mordoa dago: bederatzi planeta eta makina bat satelite izanagatik horietako bakar batean sortu da bizia.

Zein baldintza behar dira planeta batean bizia sor dadin? Geureari begiratu behar diogu galdera honi erantzuna emateko. Izarretik distantzia jakinera egon beharko du (ez urrunegi ez hurbilegi) eguzkiztapen-maila egokia jasotzeko; atmosfera oxidatzailea beharko du; magnetosfera beharrezkoa izango da, erradiazio kosmikotik babesteko; ozono-geruza izpi ultramoreen iragazkia izango da.... Eta hala ere, baldintza guzti horiek beterik, sortuko al da bizia?

Biziaren sorreraren mekanismoa ez daukagu oso garbi. Nondik norakoa izan daitekeenaz arrasto batzuk badauzkagu, baina, ezagutza zehatzik ez ³ .

1974.ean mezu hau bidali zen espaziora irrati-pultsuen bidez. Lehen lerroan 1-etik 10-erainoko zenbakiak adierazten dira kode bitarrez. Hurrengo hiru lerroek, biziarentzat garrantzitsu diren konposatu kimikoak adierazten dituzte. Giza irudia, gizakiaren altuera (eskuinean) eta munduko populazioa (ezkerrean) adierazten duten ikurrez inguratuta dago. Hurrengoak, eguzki-sistemako planetak, Lurra nabarmentzeko gorantz desplazatuta dagoela adierazten du. Azkenekoak mezua igorri duen irratiteleskopioa irudikatzen du.

Badakigu jakin, gurea bezalako bizia (karbono-atomoan oinarritutako bizia) osatzeko adreiluak, molekula organikoak, nonnahi daudela espazioan. Bestetik, Miller eta Urey-k eginiko saio batek oso emaitza adierazgarriak lortu zituen. Zigilatutako untzi batean hidrogenoa, metanoa, amoniakoa eta ur-lurrina (Lurraren atmosfera primitiboaren ustezko osagaiak) sartu zituzten eta astebetez deskarga elektrikoz astindu zuten nahastea. Astebetea igaro ondoren, molekula organiko asko eratu ziren eta horien artean bizirako beharrezko diren 20 aminoazidoetako 4. Itxuraz oinarrizko bizia sortzea erreakzio kimiko errazen bidez aski azkar lor daiteke ⁴ .

Bizia sortu bada, norantz joko du bere eboluzioak? Antolamendu konplexuko izakirik sortuko al du? Adimena agertuko al da?

Adimen estralurtarra

Frank Tipler astronomo iparramerikarraren ustetan gu geu gara galaxian dagoen, egon den eta egongo den zibilizazio inteligente bakarra. Bere irudiz, horrelakorik existitu bada aztarnak ezagutu beharko genituzke. Beste muturrean Carl Sagan-ek zibilizazio horien aztarnen bilakuntza bultzatzen du SETI proiektuaren bidez.

Frank Tipler-ek esaten duenez, gurea baino zertxobait aurreratuago legokeen zibilizazioak, kostu eta esfortzu txiki batez, Galaxia osoa esploratzeko beta izango luke. Horretarako von Neumman-en makina erabiliko luke. Makina hau bere burua errepikatzeko gai da. Horrela, zibilizazio horrek horietako makina bakar bat egin eta espaziora jaurtiko luke. Makinak, planeta-sistema berri batera sartzean, espazio-hondakinak (kometa, meteorito etab.) erabiliz bera bezalako makinak egingo lituzke. Makina horiek sistema berrien bila abiatuko lirateke eta jatorrizkoa sistema esploratzen geldituko litzateke. Tipler-ek uste duenez, horrelako makinaren berri izan beharko genuke Galaxian beste zibilizaziorik egon izan balitz.

Sagan-ek ez ditu argudio hauek onartzen eta zibilizazio teknologikoak nonnahi existitu, existitzen eta existituko direla baieztatzen du. Gainera, zibilizazio horien bila aritzea bultzatzen du. Bera SETI (Search of Extraterrestrial Intelligence = Inteligentzia estralurtarraren bilakuntza) proiektuaren gurasoetako bat da.

Zerua miratuz

Belarriak tente 21 cm-ko lerroan.

SETI proiektuen historia 1950.eko hamarkadaren bukaeran hasi zen. Ordurako irratiteleskopioak nahikoa garatuta zeuden eta zibilizazio estralurtarrak igorritako irrati-mezuak detektatzeko erabil zitezkeen. Irrati-uhinak zergatik miratu?

Zibilizazio estralurtarrak bera badela adierazteko seinale optikoak erabil ditzake morse alfabeto bailiren. Dena den, ez ditzake modurik eraginkorrena izango, besteak beste izarrarteko hautsak argia barreiatu egiten duelako. Irrati-uhinek berriz, horrelako arazorik ez dute.

Horixe bururatu zitzaion Frank Drake irratiastronomo iparramerikarrari eta 1960.ean OZMA ⁵ proiektua jaio zen. Joan den urtean erori zen Green Bank-eko irratiteleskopioa erabiliz, gertuko zenbait izar aztertu zituen 21 cm-ko uhin-luzeran ⁶ . Emaitza positiborik ez zuen lortu; irratiteleskopioen bidezko zibilizazio estralurtarren bilakuntzaren zirrara eragitea ordea, bai.

Ideia horri jarraituz, NASAk seinale artifizialak bilatzeko programa bat martxan jarri du. Horretarako hargailu iraultzaile bat erabiliko du. MCSA ( Mega Channel Spectrum Analyzer ) izenekoak frekuentzi tarte handi batean hartutako irrati-uhinak, frekuentzia bakar bati dagozkion seinale bakanetan banatuko ditu. Gero, kanal bakoitza analizatu egingo du seinale adierazgarririk ba ote dagoen ikusteko.

Aukeratu den estrategia bikoitza da: eguzkiaren moduko mila izar bi frekuentziatan aztertzea alde batetik eta frekuentzi tarte zabalagoan zeruaren ekortze sistematikoa egitea bestetik. Tresna hau bereziki indartsua da. Prototipo batekin (MCSA 1) eginiko saioetan, 35 UAra (bost mila milioi kilometro baino gehiago) zegoen Pioneer 10 en 1 watt-eko seinalea detektatu zen 1985.ean.

MCSA 2 orain egiten ari dira eta hertz bateko zabalerako 14 milioi kanal miratzeko gai izango da. Espero denez, sistema osoa 1992.erako lanean izango da.

Harremana posible?

Arezibo-ko (Puerto Rico) irratiteleskopioa.

Esfortzu handia egiten ari gara adimen estralurtar posibleekin harremanetan jartzeko, baina posible izango al da harremana?

Galdera honek bi alderdi ditu. Alde batetik, Galaxian egon daitezkeen zibilizazioak garaikide ez izatea posible da. Esan nahi bait da, gure aurretik zibilizaziorik existitzea (eta baita gure ondoren ere) baina gurea garatzen ari denean ez. Izarren eta zibilizazioen adinak konparatzen baditugu, gurearen kasuan esaterako, gure planetaren historiak 24 ordu izango balitu gure zibilizazioak segundo-ehuneneko batzuk besterik ez lituzke izango. Gainera, Galaxiako izar guztiek ez dute adin berdina: batzuk jaioberriak diren bitartean, beste batzuk hil egin dira jadanik. Beraz, hau ez da hipotesi baztergarria.

Bestetik, zibilizazioak garaikide izanik ere, beren arteko komunikazioa ezinezkoa gertatzea ez litzateke harrigarri izango. Bien arteko kultur jauzia gaindiezina izan daiteke. J.A. Ball-ek oso ondo dioen legez, oso oker ibil daitezke bi zibilizazioen arteko desberdintasuna gure kultura eta Afrikako gizaki primitiboen artean dagoenaren modukoa izan daitekeela pentsatzen dutenak. Ball-en eritziz, gu eta marraskiloaren artean dagoen diferentzia egon daiteke gu eta zibilizazio estralurtar baten artean; komunikaziorako erabateko ezintasuna alegia.

Bakarrik ote gaude? Gure eritziz antropomorfokeria da Unibertsoan beste izaki bizidunik ez dagoela pentsatzea.

Bizi estralurtarraren bilakuntza

Bizia Lurretik kanpo inon baldin badago, nola bilatu izan daiteke lehenengo galdera. Arazo horietaz exobiologia izeneko zientziaren adarra arduratzen da. Exobiologiak askotan, galdera zailei erantzuna eman behar die eta lan horretarako erreminta egokiak erabili behar ditu. Nolakoak dira erreminta edo bide horiek? Martitzen bizirik dagoen ala ez erabaki nahi badugu, bi motako saioak erabiliko ditugu: urrutitik egiten direnak eta bertan egindakoak; in situkoak alegia. Urrutitiko saioetan, planeta horrek (Martitzek gure kasuan) igortzen edo isladatzen dituen erradiazio elektromagnetikoak (argia, irrati-uhinak etab.) aztertuko dira. In situko saioak planetara untzi bat bidali eta laginak hartzera behartuko gaitu. In situ egindako saioek ez digute bizia dagoen ala ez bakarrik esango; baizik eta horren ezaugarriak ere emango dizkigute.

Urrutiko detekziorako erabiltzen diren metodo gehienek, desoreka termodinamikorik dagoen ala ez bilatzen dute. Desoreka hau mekanikoa, kimikoa edo espektroskopikoa izan daiteke. Adibide moduan, Martitzen azaletik Lurra espektroskopikoki aztertzen bada honakoa ikusten da: oxigeno-kantitate handia dagoela atmosferan eta honetaz aparte metano gasa ere badagoela milioiko zati bateko proportzioan (hau da metanozko molekula bakoitzeko milioi bat oxigeno-molekula daude). Datu hau desoreka termodinamikoaren adierazle da. Izan ere oxigenoa eta metanoa oreka termodinamikoan egoteko metanozko molekula bakoitzagatik 100.000 kintilioi (100.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000 alegia) oxigeno-molekulak egon beharko bait luke.

Zergatik dago Lurraren atmosferan orekak agintzen duena baino metano gehiago? Prozesu honek gainera, etengabea izan behar du oxigenoaren bidezko oxidazioaz azkarki galtzen ari den metanoa konpentsatzeko. Pentsa liteke metanoak planetaren osaketan eratu ziren hidrokarburo egonkorren degradazio termiko etengabean duela iturria. Baina azalpen honek eta jatorri ez-biologikoko beste batzuek nekez azaldu ahal izango dute horren desproportzio handia. Martitzetik begiratuta, desegokitasun termodinamiko hori bizia egon daitekeenaren aldeko froga erabakiorra denik.

Lurreko metanoak, noski (eta guk hori badakigu), jatorri organikoa du. Bakterio batzuek sortzen dute metanoa karbonoaren substantzia oxidatuago batzuk erreduzitzean. Bakterio horiek zingiretan eta hausnartzaileen urdailetan (behi eta antzekoen urdailean hain zuzen ere) bizi dira. Behi-aziendak dira Lurrean dagoen metano-iturririk handiena. Bestalde, atmosferan oxigenoa bera asko egotea biziaren nahikoa seinale adierazgarria izan daiteke.

Martitzetik eginiko Lurraren argazkiek emaitza kontrajarriak agertuko lituzkete. Bereizmena 100 metrokoa (hots, 100 metroko distantziara dauden objektuak bereizteko ahalmena) izanik ere —Mariner untziek bidalitako argazkien bereizmena baino hobea— oso zaila izango litzateke hiriak, ubideak, zubiak, Txinako Harresi Handia, autobideak edo zibilizazioaren beste edozein lan handi identifikatzea. Bereizmen berorrekin eginiko satelitetiko argazkiak azarean azterturik, milako batek bakarrik emango lituzke biziaren aztarna posibleen arrastoak. Bereizmena hobetuz, posible da jada zibilizazioaren arrastoak (soroak, bideak, aireportuak eta forma errektangeluarrak) ikustea. Hala eta guztiz ere, egitura guzti horiek berriak dira eta duela 100.000 urte 10 metroko bereizmenaz hartutako lurrazalaren argazkiek ez zuketen biziaren froga argirik erakutsiko.

Biziaren urrutiko beste detekzio-metodo bat, Lurraren irrati espektroa aztertzea da. Telebista-estazioek, irratien AM bandako emisioek eta EEBB eta SESBen defentsarako radar-sareek eraginda, Lurrak izugarrizko energi kantitatea igortzen du espaziora. Zenbait maiztasunetan igorpena, igorpen termiko arrunt moduan interpreta daiteke, baina kasu horretan lurrazalaren tenperaturak milioi gradu askotakoa izan beharko zukeen eta zorionez ez da hori gertatzen. Bestalde, igorpen hori azken urteotan biziki handitu dela ikustea ere posible izango litzateke. Metodo honek zibilizazio aurreratua dagoela zalantzarik gabe adierazten du eta horrexegatik metodo hau jotzen da egokientzat zibilizazio estralurtarrak bilatzeko.

Demagun orain Lurreko tokiren batean zunda esploratzaile bat pausatzen dela in situ bizia detektatu asmoz. Lurrean bada zenbait toki (Gobi basamortua, Antarktida edo ozeanoen gainazala), non telebistazko irudien bidez tamaina handiko organismoak detektatzea zaila den. Hori bai, saioa arrakastatsua izango balitz (izurderen bat saltoka ikustea, gamelua kameren aurretik pasatzea edo pinguinoa dinbili-danbala agertzea), biziaren froga ukaezina izango litzateke.

Bizia in situ detektatzeko metodo egokiagoa mikroskopio bati telebista-kamera lotzea eta mirkoorganismoak bilatzea da. Lurrean bederen edozein tokian (gorago aipatutako toki horietan ere bai) aurki daitezke mikroorganismoak lan handiegirik egin gabe. Beste in situko metodo-sorta batek, biziak sortzen dituen hondakin metabolikoak detektatzean du oinarria. Hauexek izan ziren hain zuzen, Viking zundetan erabili zirenak.

Metodo guzti hauek ez dira guztiz erabakiorrak, eta beraz, batek emandako emaitza positiboan soilik oinarritzea ez litzateke egokia izango bizia dagoen ala ez erabakitzeko. Horrelako erabakia hartzeko metodo eta saio desberdinetatik lortutako emaitzak batera hartu beharko dira kontutan.

1. Martzianoak kanpora Fredric Brown (Itzul.: E. Etxeberria) ELKAR 1989.
2. Beno, datu objektibo bat bederen bada: orain arte bizirik ez aurkitu izatea. Dena den, gai ez garelako ala ez dagoelako ez dugu bizi estralurtarrik aurkitu?
3. Oparin biologo sobietarraren BIZIAREN JATORRIA (Elhuyar-Elkar. Donostia 1988) irakurtzea nahikoa argigarria izan daiteke.
4. Datu hau nahikoa ados dago Lurreko erregistro fosilarekin. Ezagutzen diren bakterio fosil zaharrenak duela 3.500 milioi urtekoak dira. Lurrak 4.500 milioi urte dituela kontutan harturik, mila milioi urte behar izan ziren gehienez Lurrean bizia sor zedin.
5. Alegiazko Oz erreinuko printzesaren izena.
6. Astronomoek uste dutenez, guk bezala pentsatuko lukeen zibilizazioak uhin-luzera hau aukeratuko luke bere presentzia adierazteko. Uhin-luzera hau hidrogeno-neutroiaren igorpen-luzera da.