Odón de Bo, polo coñecemento e a oceanografía
2015/01/01 Etxebeste Aduriz, Egoitz - Elhuyar Zientzia Iturria: Elhuyar aldizkaria
Republicano, librepentino, ateo e darwinista. Así se definía o zaragozano Odón de Bo e do Cos. Non era de estrañar, por tanto, que en 1936 terminase no cárcere. Humillación, illamento, enfermidade e sucidade. “Todo estaba repleto de pulgas, anacos e cascudas, todo o edificio cheo de chinches, mesmo enfermaría e cociña”. Pero nesta situación seguiu dando clases sobre o mar, a compañeiros de cárcere, gardas, monxas, enfermeiras…
“O coñecemento faranos libres”, uno dos ideais da vida de De Bo. E traballou sempre co obxectivo de difundir a cultura científica como xornalista científico, profesor universitario, político e precursor da oceanografía.
Naceu en Zuera en 1863. Ao ser un alumno brillante, grazas ao esforzo da súa familia e ao apoio do Concello de Zuera, puido realizar o bacharelato en Zaragoza e a carreira de Ciencias Naturais en Madrid. Tanto nun como noutro, gañaba unhas cantas pesetas dando clases a alumnos máis novos. Na Universidade tivo como alumno e amigo a Miguel Primo de Rivera.
Ademais da universidade, tamén contou coa escola do semanario As Dominicais do Libre Pensamento. Escribía noticias científicas desde os quilómetros dos ferrocarrís rusos até os estudos de Ramón e Cajal.
En 1885, aos 22 anos, foi elixido paira participar como naturalista na expedición que a antiga fragata Branca do Exército Español ía realizar dando a volta ao mundo. Entre tanto, o naturalista zaragozano pouco sabía do mar.
A viaxe de tres anos, de cinco meses, percorreu Europa e o norte de África. Pero foi decisivo paira De Bo. Así o escribiría case 50 anos despois nas súas memorias: “Naquela viaxe tomei o rumbo da miña vida futura. Atopeime co mar e contempleimo: impresionante, desprezando o nulo do noso barco de madeira. Sentín una paixón insaciable por descubrir os segredos escondidos baixo as ondas e a orixe da vida nos océanos. Decidín dedicar a miña actividade á oceanografía, que entón estaba nos seus inicios”.
En 1889 toma a Cátedra de Zoología e Botánica da Universidade de Barcelona. Alí traballou moitísimo paira transformar a educación. Cría máis nas prácticas que nas clases maxistrais e empezou a organizar saídas paira recoller mostras xeolóxicas ou mariñas. “Aprender ciencias naturais en museos é como aprender literatura en dicionarios”, afirmaba.
Moitos non vían con bos ollos esta forma de ensinar. E iso íalle a traer máis problemas ao empezar a ensinar e a expandir as teorías de Darwin. Prohibiron os seus libros sobre historia natural e denunciaron que o seu ensino era herética. En 1895 suprimíuselle a cátedra. O día que lle enviaron da universidade, uns 300 alumnos acompañáronlle á súa casa, gritando “Viva a liberdade!”, “Viva a educación libre!”, “Gora Odón de Bo!” e “Abaixo o bispo!”, “Abaixo a relixión!”.
De Bo non deixou de dar clases. Doábaos en asociacións ou onde podía. Os conflitos provocaron que a universidade permanecese pechada durante dous meses. E finalmente decidiron volver á cátedra De Bo.
Tamén foi político en Barcelona: concelleiro e senador. Isto recoñecería nas súas memorias que atrasara un pouco o seu labor científico, pero que lle serviu moito paira organizar a investigación oceanográfica en España. “Ser senador abriume grandes portas. Conseguín simpatía entre os peixes grandes; distancieime de España; e tiven una estreita relación co Príncipe de Mónaco, unha gran honra paira min e un incalculable proveito paira España”.
Despois, abandonou a política e dedicouse á ciencia e a educación. En 1906 funda en Mallorca o Laboratorio de Bioloxía Mariña. E nos próximos anos realizaría diversas campañas oceanográficas.
Nesa época naceu tamén a Sociedade Oceanográfica de Gipuzkoa (1908), coa que De Bo tivo una estreita relación desde o principio. En 1913, convidado pola Sociedade Oceanográfica de Gipuzkoa, ofreceu un par de conferencias no cine Miramar. Entre outras cousas, falou do proxecto de creación do Instituto Oceanográfico Español. Entre os asistentes atopábase Alfonso XIII.
Ao ano seguinte, en 1914, creouse o Instituto Oceanográfico Español IEO. O rei tivo un papel importante, segundo De Bo: “…homenaxe ao rei aos meus aplausos. O Xefe do Estado mostrou un gran interese polo desenvolvemento de investigacións oceanográficas en España, tanto cando o meu Príncipe de Mónaco asistiu en Madrid ás humildes conferencias da miña cidade, como cando tivo a oportunidade de facelo”.
O IEO era un gran logro. Desde aquela viaxe de 1885 viu clara a necesidade de investigar en oceanografía e De Bo conseguiu dotar a España dunha estrutura e base sólida paira iso. Tamén foi progresista o seu punto de vista sobre a investigación mariña: “O mar é una fonte inesgotable de alimentos saudables e baratos que se renova constantemente, pero é necesario regular con sabedoría a explotación. Sen a base de estudos oceanográficos non se pode avanzar un paso e estariamos en grave perigo de secar a fonte en lugar de aumentar o caudal”.
Os da década de 1920 foron excelentes anos paira De Bo. Tivo un gran respecto nacional e internacional. A súa amizade con Primo de Rivera tamén lle veu ben durante a súa ditadura. Os seus últimos anos non foron doces. En 1936, ao ver que en Madrid había un gran balbordo, trasladouse ao laboratorio de Mallorca pensando que alí estaría máis tranquilo. Alí foi capturado polos nacionais. Despois dun ano no cárcere, foi liberado grazas ás peticións procedentes de Europa a cambio da irmá e a filla do defunto Primo de Rivera.
De Bo fuxiu a Francia xunto á súa muller. Alí empezou a escribir as súas memorias. En 1941, ao morrer a súa muller, viaxa a México. Alí tiña aos seus fillos. Escribiu paira eles: “Sigo coas miñas ideas de librepentino de sempre. Desde moi novo vivín fóra da relixión e educástesvos nunha casa librepentina feliz. Enterrarme civilmente (…) Que o meu corpo estea, si é posible, xunto á da vosa santa nai. Morreu fóra de calquera relixión e foi enterrado civilmente. A nosa relixión era a xustiza de conciencia, o ben, a familia, a ciencia, a liberdade, a xustiza e o traballo. Fixemos todo o bo que puidemos e non fixemos mal a ninguén intencionadamente”.
Bibliografía:
Ansede, M.: “O divulgador da ciencia pola Igrexa”. Materia (2013)
Buj, A.: Bo, Odón de. As miñas Memorias (Zuera, 1863-Toulouse, 1939)”. Biblio 3W, Revista Bibliográfica de Xeografía e Ciencias Sociais, Universidade de Barcelona, 11(541) (2004)
Calvo Roy, A. “Odón de Bo, ciencia e política entre as dúas repúblicas”. Charla no Aquarium de San Sebastián 2014
Grella-Barreira, G.: “Odón de Bo, Forerunner of spanish oceanography”. Oceanography 18(3) (2005)
