Babestu beharreko altxor urdina

Afrikakoa izan zen abian jarritako lehen azterketa. Mugaz gaindiko 38 akuifero azaldu ziren azterketa hartan, eta haietako bost aurretik inoiz identifikatu gabe zeuden. Azterketa haren aurrerapen-maila UNESCOk Cotonou-n (Benin) 2007ko maiatzean egindako bilera batean ebaluatu zen. Bilera hartan, 2009rako nazio batean baino gehiagotan banatutako akuiferoen atlasa prestatzeko gomendioa egin zuten.

Bilera UNESCOren Accrako bulegoak eta Hidrologoen Nazioarteko Elkarteak (IAH) antolatu zuten, Herbehereetako Nazioarteko Lurpeko Ur Baliabideak Ebaluatzeko Zentroarekin lankidetzan. Ordura arte bildutako informazioa aztertu zuten, eta eskualdeko inbentariorako azken datu-bilketa prestatu zuten. Osatutakoan, inbentarioa eskualdeko mugaz gaindiko akuiferoen Informazio Geografikoko Sistemako (GIS) datu-basean egongo da.

Benin, Burkina Faso, Boli Kosta, Ghana, Mali, Mauritania, Niger, Nigeria, Togo eta Senegalgo hidrogeologoek egoeraren txostena egin zuten, partekatutako akuiferoei buruz bakoitzak eskura zituen datuak eta informazioa oinarri hartuta. Boli Kostaren kasua tipikoa da. Izan ere, eskualdeko herrialdeek baliabide preziatu hori babesteko dituzten arazoak adierazten ditu.

Boli Kostaren kasua

Gineako Golkoan partekatutako bi akuifero-sistema daude, bi arro sedimentario handi dituztenak: Tano arroa eta Keta arroa. Tano arroa Boli Kostako Fresco kostaldeko herritik Ghanako Axim herriraino hedatzen da; eta akuifero-sistemak Boli Kostako lurren % 2,5 estaltzen ditu. Hiru akuifero mota daude Tano arroan. Kuaternarioko akuiferoak (1,8 milioi urte baino gutxiagokoak) poluitzeko arrisku handia dute, akuifero-sistemaren gainazala lurraren mailatik gertu dagoelako. Bigarren motakoak dira Miopliozenokoak (5-8 milioi urte) edo akuifero kontinental terminalak. Hain zuzen, halako batek hornitzen ditu ur edangarriz Abidjan (Boli Kostako hiririk handiena) eta inguruko eskualdeak. Hirugarren akuifero-mota Goi Kretazeokoa da (94 milioi urte), eta mota horretakoa da Société Africaine d'explotation d'eau Minérale elkarteak ustiatzen duena. Akuiferoetan misteriotsuena da, ez baitira ezagutzen haren geometria, bolumena, maila eta luzera.

Abidjan bezalaxe, Boli Kostako hiri handi gehienak kostaldean daude, Bonoua eta Aboisso barne. Horretaz gainera, eskualdean industria-sail ugari ere badaude, ananak, goma eta palmondo-olioa fabrikatzeko, bai eta Aboisson Afema urre-meatzea ere. Horiek guztiek ur-kantitate handiak kontsumitzen dituzte. Eta poluzioa eragiten dute.

Abidjan eremuko lurpeko uren azterketetan, esaterako, ikusi dute goi-lautadan, Adjamén eta mendebaldeko eremuan nitratoen (NO ₃ ^- ), amonioaren (NH ₄ ⁺ ) eta aluminioaren (Al ³⁺ ) kontzentrazioa handiegia dela, Munduko Osasun Erakundearen (MOE) ur edangarrirako estandarren arabera. Poluzio kimiko hori lursailetan pestizidak eta ongarriak erabiltzen direlako sortzen da --arrantzaleak ere urmaelak poluitzen ari dira pestizidekin--, nahiz eta beste urmael batzuk urre-meatzaritza dela eta poluitu diren, Ghanako (ondoan dago) Afema urmaela eta Aby urmaela barne. Edonola ere, iturria edozein dela, gainazaleko urak produktu kimikoekin eta etxeko hondakinekin poluituta egotea mehatxua da, bai pertsonen osasunerako eta bai uraren biodibertsitaterako.

Boli Kostan 18 milioi biztanle daude gaur egun --erdia hiri-eremuetan--, eta, kopuru hori urtean % 2 haziko dela aintzat hartzen bada, 2025ean 24 milioi biztanle inguru izango ditu. Abidjanen bertan ere biztanleria asko ari da hazten (1999an 3,2 milioi pertsonakoa zela jotzen zen), eta hiriaren akuiferoa itotzen ari da, hirigintza-prozesu bizkorrari loturiko faktoreak direla medio: lehen landarez estalita zeuden lurretan eraikinak eta azpiegiturak eraikitzen direnez, zorua iragazgaitza da euriaren aurrean. Horri gehitzen badiogu lurra modu anarkikoan okupatzen dutela auzoetako etxeekin, gero eta zailagoa da ur-putzuetan sartzea, akuiferoko lurpeko urak kontrolatzeko eta akuiferoa berriro karga dadin ahalbidetzen laguntzeko. Gainera, ur-tratamendurako edo etxeko hondakinak botatzeko sistemarik ez dagoenez, hondakin-urak ibaietan eta bestelako gainazal-uretan isurtzen dira zuzenean, eta hiriaren kanpoaldeko nekazaritzak ere poluitzen du akuiferoa.

Abidjaneko ur-eskaera handia dela medio, hiriaren beharra lurpeko hornidura baino handiagoa izango da laster. Bonoua herriaren ingurumariak hornitzen dituen lurpeko urak erabiltzen hasteko aukera aurreikusten da, baina hori ere behar baino gehiago erabiltzen has liteke bizkor. Gainera, Bonouako iturritik hartutako ur-kantitatea bikoiztu baino gehiago egin da dagoeneko: 1990ean 767.767 m ³ hartzen ziren, eta 1.836.699 m ³ , berriz, 2000 urtean.

Beste arazo larri bat ur gaziaren intrusioa da. Izan ere, kostaldeko akuiferoan kloro asko egotea eragin dezake horrek. Hain zuzen, gehiegizko kloro-kantitateak hainbat putzu bertan behera uztera behartu du biztanleria. Zehazki, Jacquevillen, Abidjango lautadan eta Adiaké eskualdearen ekialdeaz haratago atzeman dute fenomeno hori hidrologoek.

Azken batez, arazo nagusia da estatu mailako lege-esparrua ez dela egokia. Ingurumenaz, uraz eta meatze-sektoreez arduratzen diren legeak taxutu dira, baina oraindik ez dira indarrean sartu. Boli Kostan urari buruzko hainbat lege-baliabide berretsi dira, baina itsasoko urez eta gainazaleko urez arduratzen dira nagusiki.

Ohartarazteko sistema goiztiarra

2002an, UNESCOren Nairobiko bulegoak eta Nazio Batuen Ingurumen Programak proiektu bat jarri zuten abian, Abidjango eta Afrikako beste zortzi hiri handitako akuiferoetako poluzioaren eragina balioztatzeko. Honako hiri hauek aztertu zituzten: Dakar (Senegal), Ouagadougou (Burkina Faso), Bamako (Mali), Cotonou (Benin), Keta (Ghana), Mombasa (Kenya), Addis Abeba (Ethiopia) eta Lusaka (Zambia).

Proiektuan, hainbat metodologia garatu dira poluzioguneak eta mehatxu nagusiak identifikatuz lurpeko uren zaurgarritasuna balioztatzeko. Halaber, ohartarazteko sistema goiztiar bat ezarri da. Sistema hori Afrikako zientzialarien sareak osatzen du, eta hondakin-isurpenen eta antzeko jardueren arriskuei buruzko kontzientzia sortzen ari da, sektore publikoan nahiz pribatuan erabakiak hartzeko gaitasuna dutenen artean. "Kontrol-sistema sendoa izatea lortu nahi zen" dio UNESCOren programako aditu Emmanuel Naah-k, "legegileei eta ur-kudeatzaileei oharrak aurrez eman, eta, hartara, poluzioaren aurrean garaiz jardun ahal izateko". Proiektua are gehiago garatzen ari da, Lurmutur Hirian (Hegoafrika) 2005eko azaroan egindako lantegiaren balioztapeneko gomendioekin bat.

Lege-hutsunea betetzea

Mugez gaindiko akuiferoak deskribatzea zaila da ikuspegi zientifikotik eta, horrez gain, faktore politikoek are gehiago zail dezakete prozesua. Gobernuek askotan ez dute onartzen beste herrialde batzuetan ere hedatzen direla ur edangarria lortzeko eta ureztatzeko erabiltzen dituzten akuiferoak. Gainera, partekatutako ibaiei buruz nazioartean gero eta arau eta hitzarmen gehiago dagoen arren, horiek ez dira erabat ezartzen akuiferoen kasuan.

Halaber, duela gutxira arte, nazioarteko legeek atentzio gutxi jartzen zieten lurpeko urei eta mugez gaindiko akuifero-sistemei. Egin kontu: ur-baliabideen erabilerari buruzko orain arteko mundu mailako hitzarmen bakarrean (1997ko maiatzean onartutakoa), gainazaleko urei lotuta daudenean soilik hartzen dira kontuan lurpeko urak, hala nola estatu arteko itun gehienetan eta mugez gaindiko urei buruzko akordioetan.

Dena den, gauzak aldatzen ari dira. 2006an, Nazio Batuen Nazioarteko Lege Batzordeak mugaz gaindiko akuiferoei buruzko artikuluen zirriborro-multzoaren lehen irakurketa onartu zuen, Nazioarteko Hidrologia Programaren oinarri zientifiko eta teknikoarekin prestatu zena. Ahalegin horren zati gisa, urte berean UNESCOk eta FAOk lurpeko urei buruzko nazioarteko akordio lotesle eta ez-lotesleen multzo bat argitaratu zuten elkarrekin.

Artikuluen zirriborroetan, batetik, urari buruzko nazioarteko legeetako printzipioak ageri dira: arrazoizko erabilera egitea, eta ez-kaltetzeko araua. Hor, barne hartzen da nazioarteko legeko printzipio orokorra ere: lankidetzan aritzeko betebeharra; modu praktikoan, mugez gaindiko akuiferoen kasuan, datuak aldian behin trukatzea. Bestalde, mugez gaindiko akuiferoen kudeaketa-printzipio zehatzak kodetzen dira, hala nola kontrolatzea, babestea eta gordetzea, eta lankidetza gauzatzea zuzenean garatze-bidean diren herrialdeekin, edo nazioarteko erakunde eskudunaren bitartez.

Partekatutako Akuiferoak Kudeatzeko Erakundea gobernuek planak taxu ditzaten bultzatzen ari da, bai eta, batzordeak era ditzaten ere, partekatutako baliabideak ingurukoekin batera kudeatzeko eta ingurumena babesteko. Halaber, akuiferoak gehiago babesteko legezko hitzarmenak gauzatzeko planak daude.

Iturria: UNESCO. "A blue goldmine in need of protection", A World of Science, 5. bol., 3. zk, 2007ko uztaila-iraila (http://www.unesco.org/science/)

UNESCOren baimenarekin Elhuyarrek itzuli eta moldatutako artikulua.