“Oroimena emakumezkoena da”

Gasteizen ikasi nuen Geografia eta Historia, eta, han ikasten ari nintzela, nire irakasle Amelia Baldeonek galdetu zidan ea Gipuzkoako indusketa batera joan nahi nuen uda hartan. Baietz esan nion; Jesus Altunarengana etorri ginen, eta orduan hasi zen nire hartu-emana Aranzadirekin. Harrezkeroztik, Aranzadin nabil.

Hain zuzen, Errailan egon nintzen, justu Europan etxekotutako lehen txakurraren hezurra agertu zen tokian. 

Bai, Paleolitoan hasi nintzen, eta aro garaikidean bukatu dut, Gerra Zibileko hobiak aztertzen. Or­duan, ibilbide kronologiko guztia egin dut.

Ez. Arkeologiak du metodo bat, eta aplika daiteke modu berean antzinako aztarnategietan eta gaur egunekoetan. Metodoak balio du edozein lekutan eta edozein garaitarako.

Gizakiaren ibilbidea, gizakiak nola bizi zuen bere garaia. Edo nola hil zen; niri gehiago interesatzen zait hori jakitea.

Arg. Aranzadiko Antropologia Saila

Hala da. Eta orain, Gerra Zibileko hobietan, arroparik ez dugu topatzen, baina inguruan dituzten objektuek informazio ikaragarria ematen digute hobiratuez. Zer ohitura zituzten; erretzaileak ote ziren; sinesten zuten ala ez, domina bat zeramatelako zintzilik, adibidez...

Ho­bi bat induskatzen ari garenean, inguruan ditugu senitartekoak. Paleolitoko indusketa batean ez daukazu halakorik: zu zaude, lurra kentzen eta hura aztertzen, baina ez daukazu inolako sentimendurik. Aldiz, senitartekoak aldamenean dauzkazula, horrek beste balio bat ematen dio, eta, gainera, beste sentsazio batzuk bizi dituzu. Zeharo diferentea da, eta, gainera, hartu-emanak ere desberdinak dira. Zuk ez duzu hezur bat aurrean, baizik eta pertsona baten hezurdura, eta, ondoan, haren ondorengoak.

Hemen ezin gara kexatu. 2002tik hitzarmen bat dugu Eusko Jaurlaritzarekin, eta, gaur egun, egin beharreko lan guztiak egiten ditugu Gogora Institutuarekin. Nafarroan ere antzekoa gertatzen da; 2015etik Nafarroako Memoriaren Institutuarekin hitzarmen bat dugu, eta egiten dugun guztirako haien laguntza eta babesa daukagu.

Aldiz, estatuko beste lekuetan, denetik dago.

San Juan Ante Portam Latinam aztarnategiko hezurrak. Tartean, arma gisa erabilitako suharri bat ere ageri da. Arg. Aranzadiko Antropologia Saila

Hori da. Benetako talde-lana da; guztion artean egiten dugu lana. Hor daude sedimentologoak, Historiaurrean espezialistak, biologoak... era askotako formakuntza duten pertsonak daude.

Eta, lehen esan bezala, heriotza ikertzen dugu. Hemen dugu Euskal Herriko hezurdura antzinakoena. Jaizkibelen aurkitu genuen, kobazulo batean, eta da, zalantzarik gabe, ezagutzen den zaharrena. Eta jarrera horretan zegoen [fetu-jarreran]. 

Hasi ginen kobazuloak aztertzen. Paleolitoan eta, bereziki ondoren, Neolitoan eta Brontze Aroan, gorpuak lurperatu egiten zituzten. Azaltzen dira hezurdurak, eta, inguruan, zintzilikarioak, adibidez, lepokoen aleak. Edo puntak eta bestelako armak, hurrengo bizitzan beharko zituzketenak. Hori zen arkeologoek bereziki lantzen zutena, baina Pacok [Etxeberria] eta biok hezurrak aztertu genituen. Horren bidez dakigu zer gaixotasun pairatzen zituzten, esaterako. Adina ere jakiten dugu, gutxi gorabehera.

Batez ere, hezurrak ateratzen ditugu nekropolietatik edo elizetatik. Erdi Arokoak dira, eta hor agertzen dira eskeletoak; gehienetan, osorik. Hilobiak izan daitezke harrizkoak, egurrezkoak edo bestelako materialez egindakoak. Eta aztertzean ikusten dugu, batean, saihetsak hautsita zeuzkala; bestean, artrosia zuela, oso garatua, eta horrek, jakina, mina eragiten zion... Hortzak ere aztertzen ditugu, eta horrela dakigu zer dieta zuten, biguna ala gogorra.

Hori da. Tira egiteko, adibidez, larrua edo lokarriak lantzeko... Eta zotzak ere erabiltzen zituzten, haginen edo hortzen tarteak garbitzeko. Atapuercan ere aurkitu dituzte horrelakoak; oso ohikoa da, nonbait.

Eta guztia aztertuta, ateratzen dugu profil demografikoa. Hau da, zenbat ume zeuden, zenbat gizonezko, zenbat emakumezko, eta adinaren eta sexuaren araberako banaketa egiten da. Horrek erakusten du zer motatako gizartea zen. Adibidez, normala izaten da emakumeak lehenago hiltzea [gizonak baino]. Emakume asko hiltzen ziren erditzean.

San Juan Ante Portam Latinam harribitxi bat da. 1990ean topatu genuen; ni haurdun nengoen. Alaba jaio zen ekainean, eta, hilabete eta erdi geroago, indusketan nengoen. Bularra ematen nion, eta berriro indusketara joaten nintzen. 

Arg. Jon Urbe/©Foku

Hemen aurkitu genituen, harkaitzaren aterpe baten azpian, 323 pertsonaren hezurrak. Denak batera. Horrek esan nahi du aldi berean hilobiratu zituztela. Hori ez da normala. Esan nahi du zerbait txarra gertatu zela. Izan daiteke gaixotasun bat, sarraski bat edo haien arteko gatazka bat. 

Hor ikusten da batek saihetsen artean gezi bat daukala. Beste batzuek suharriak dituzte barruan. Batek bizkarrezurrean dauka sartuta suharri-punta; horrela hil zuten. Bizkarrezur-muina txikitu zion, eta, beraz, une horretan bertan hil zen. Beste batzuek bizirik jarraitu zuten gezi-punta barruan zutela. Hori bitxia da. Batek dauka besoan, kubituaren eta erradioaren artean sartuta. Beste hark, lepoan. 

Garbi dago gatazka handiak zituztela, indarkeria handia zegoela, eta elkarren aurka borrokatzen zirela. Horregatik daude denak batera hilobiratuta. Hirurehundik gora dira, eta, haietatik ehun, bost urtetik beherako umeak. Benetan izan da aztarnategi berezia.

Buruan zauri bat bazuten, medikuek edo sasi-medikuek esku-hartzeak egiten zituzten: zulatu egiten zuten buru-hezurra. Pentsatzekoa bada ere hilko zirela, ez ziren hiltzen; bizirik jarraitzen zuten. Araban badago kasu bat 5x5 cm-ko zulo bat duena eta bizirik iraun zuena. 

Hezurrak eskuratu behar dira, ondo garbitu, ondo prestatu, eta, gero, berregin egin behar da, ulertu ahal izateko. Puzzlea egin behar dugu.

Hezurrak ez ezik, momiak ere aztertzen ditugu. Eta momiak non, Egipton? Ez, inguruan ere baditugu momiak.

Hain zuzen ere, hau Arrasatekoa da. Amandre Santa Ines deitzen zioten. Gure aita zenak konta­tu zidan bera txikia zenean San Juan elizan an­dre baten momia bat zegoela. Eta joan ginen galdetzera elizara, eta apaizak esan zigun ezetz, ez zegoela. Baina gero hobeto galdetu zuen, eta eskailerapean zeukaten ezkutatuta momia. Eta da Ines Ruiz de Otalora, oso pertsonaia garrantzitsua, haren senarra zelako Okariz jauna, Felipe II.aren idazkaria. Eta biak ekarri zituzten Arrasatera. Ines momifikatuta ekarri zuten, lehenik Valladoliden hilobiratu zutelako. 

Lourdes Herrasti Estepar mendiko 1. hobian, 2015. Arg. Oscar Rodriguez

Nola jendeak ikusten zuen emakume hori ez zela usteltzen, magikoa zelakoan zeuden. Kopla batzuk sortu zituzten, letania bat: «Amandre Santa Ines/ Bart inddot amets/ Ona bada bixon partez/ Txarra bada inon aldez». Gaur egun erakusgai dago San Juan elizan.

Oso gauza inpresionanteak dira, oso, eta emo­zionalak oso. Orduan, momentu bat iristen da zeure burua gogortu behar duzuna. Distantzia bat jarri behar duzu, bestela sentimenduek gainezka egiten dute eta jan egiten zaituzte.

DNA-proba egiteko, ez da nahikoa hezurrak izatea. Behar dugu familiako norbait, laginak konparatzeko. Ez badaukagu familiarik, ezin dugu identifikatu. Eta hemen [Falkland uharteak] denak identifikatzea lortu dugu, bi izan ezik. Orain, gerrako beteranoak, bizirik atera zirenak, indusketetan laguntzen ari dira, terapia moduan, oso gaizki pasatu baitzuten. Gehienek ez dute gainditu, abandonatuta sentitzen dira, salduta, eta indusketa arkeologikoak egiten ari dira, oroimen hori nolabait berreskuratzeko. Beraz, arkeologiak balio handiak ditu.

2000. urtean kasualitatez joan ginen Leonera. Deitu egin ziguten. Deshobiratze bat egin behar zutela, eta ea joan nahi genuen galdetu ziguten, eta han joan ginen. Ez genuen inondik inora imajinatzen topatuko genuena, eta, are gutxiago, gero ekarri zuen guztia. Hobi batera joan ginen lanera, baina ez genekien Gerra Zibilak hainbeste hildako eragin zituenik. Hainbeste jende eraila ilegalki. Hilketak baitira.

111.000 dira gutxienez; Garzonek jaso zituen 111.000 pertsonaren izenak. Eta pentsatzen du­gu 130.000 ere izan daitezkeela. Gehienak ti­roz erailak, eta lurpean klandestinoki galduak. Oroimenean galduak eta gizarte osoarentzat ezkutatuak. Lurpean egon dira, isilean, izua egon delako. Guk isiltasun hori hautsi, eta lurpetik ateratzen ditugu. Eta gehienetan emakumeak etortzen zaizkigu [hobien informazioa ematera], oroimena emakumezkoa delako. Gaztelaniaz esa­ten da «la memoria», femeninoan, eta hala da, oroimena emakumeen esku baitago. Haiek gordetzen dute familiaren oroimena: familiaren argazkiak, familiaren istorioak...

Bere aitaren hobia non zegoen azaldu zien ema­kume baten argazkitik hasita, hainbat deshobi­ratze esanguratsu azaldu ditu, solasaldirako denbora agortu arte. Istorio gogorrak, krudelkeriaz eta gizatasunez beteak. Eta deshobiratze bakoitzari esker, nola hautsi duten isiltasuna, nola berreskuratu duten oroimena.