Canteira Inca

1999/10/01 Ezpeleta Arenaza, Txema | Ruiz-Larrea, Isabel - Irakaslea eta ikertzaileaFisika Aplikatuko Saila II, EHU Iturria: Elhuyar aldizkaria

• Giza zientziak

Edificios de pedra inca

Os incas vivían na zona peruana. XV. e XVI. durante séculos. A característica principal da súa arquitectura reside no uso da pedra, a diferenza das civilizacións da zona, nas que as costeiras, por exemplo, só usaban arxila. As vivendas e templos incas tiñan una soa planta e una planta rectangular. As xanelas e portas eran de forma trapezoidea, cunha base ancha e un dintel estreito, cego ou aberto. En consecuencia, os porteiros, contraventanas e laterais eran sempre oblicuos. Paira a maioría deles dábaselles ese aspecto coa intención de conseguir a protección contra o terremoto, xa que non se pode esquecer que na zona prodúcense frecuentes terremotos. Antes de comezar as obras de construción dos albaneis, os arquitectos facían maquetas de barro.

As inmensas dimensións e a solidez dos edificios que se construíron, fan que hoxe en día pareza fascinante e sorprendente a calquera persoa que se colocou ante eles. Moitas das pedras usadas eran almohadilladas, é dicir, coa cara á vista un pouco concornada, producindo así un estraño efecto estético. Cabe destacar tamén a importancia que outorgaban ao pulido das pedras e a súa posterior colocación no seu lugar correspondente. Traballaban con precisión, o que lles permitiu construír estruturas impoñentes, aínda que descoñecesen os arcos e as bóvedas.

Os canteiros peruanos utilizaban tres tipos de pedras: a pedra calcaria, que se cortaba en grandes pezas poligonales paira construír diversas estruturas, como terrazas agrícolas, fortalezas, murallas, canles e encoros de rega. O segundo tipo de roca era un porfiro diorlítico duro que tamén se traballaba en pezas poligonales de gran tamaño e que se utilizaba paira estruturas sometidas a gran presión, sobre todo paira muros de contención contra a auga e o chan. Finalmente, trátase dunha andesita negra que se reservaba paira mampostería rectangular dos edificios. Estes muros de mampostería eran sempre do mesmo tamaño e colocábanse a través de fileiras regulares e paralelas. Con este tipo de pedras construíronse os edificios máis importantes do imperio, especialmente de Cuzco.

Os exemplos máis significativos da arquitectura inca atópanse na zona de Cuzco. Entre elas destacan Ollantaytambo e Sacsayhuaman. Ambas as cidades están rodeadas de murallas, a primeira delas rodeada de dúas murallas e a segunda dun outeiro, tres. Ambas as cidades están construídas con grandes bloques de pedra. Cando os conquistadores españois chegaron alí, creron que eran fortalezas militares, pero segundo escritos posteriores parece que estaban vinculadas a cuestións relixiosas.

Outro exemplo da construción dos incas é a cidade de Machu Picchu, situada no alto da estreita foz do río Urubamba. A mellor protección contra posibles inimigos que lles proporcionaba o lugar elixido paira construír a cidade. De feito, é tan difícil chegar ata que en 1912 foi descuberto por un arqueólogo estadounidense, que foi totalmente descoñecido.

Auxe do Cuzco XV. Chegou a mediados do século XX, co mandato do noveno rei inca Pachacutec. Segundo os investigadores, é entón cando se construíron os palacios e as construcións máis importantes da cidade. Por outra banda, segundo algúns cronistas, o propio rei facía maquetas de barro dos edificios paira indicar onde e como se construían. Pachacutec reurbanizó todo o centro da cidade, e paira levar a cabo este traballo, segundo algúns historiadores, afastou aos cidadáns que vivían nunha zona de varios quilómetros ao redor da praza central da cidade. Paira levar a cabo este enorme traballo tardaron vinte anos e traballaron máis de 50.000 traballadores.

Todos os reis posteriores a Pachacutec realizaron importantes construcións. Algunhas delas, como a propia cidade de Sacsayhuaman, son enormes. Por iso, algúns arqueólogos e arquitectos afirman que os incas recorrían á escravitude cando ían realizar este tipo de obras.

Os españois chegaron ao Cuzco o 15 de novembro de 1533, tras o cal a cidade sufriu un cambio de imaxe. Os españois construíron igrexas e casas señoriales sobre construcións antigas incas, a miúdo con pedras preexistentes.

Tres anos despois da chegada dos conquistadores, Manco Inka tentou recuperar a capital, pero non tivo éxito. Tras reunirse os seus soldados en Sacsayhuam, organizou o asedio da capital de Cuzco. O sitio durou dez meses e aínda que os españois venceron a Manco Inka, logrou escapar. Cabe destacar que durante o asedio queimáronse varios edificios da capital.

Na actualidade, os restos de construcións incas pódense ver en Cuzco xunto aos de estilo colonial.

Canteira: extracción de pedras

Actividades de gran importancia na cultura inca eran o desxeo e a talla de ouro e prata. Trátase de obras verdadeiramente hábiles, que servían paira decorar e embelecer lugares sacros e edificios principais. Con todo, non se empregaban metais como o cobre e o bronce, tan apropiados paira a fabricación de útiles, o que supuxo un gran inconveniente paira a extracción de pedras de canteiras e posterior laboreo. O procedemento utilizado polos incas paira a realización destas obras é o mesmo que foi utilizado por antigas civilizacións repartidas por todo o mundo.

O proceso pódese resumir da seguinte maneira: primeiro facían orificios na roca por medio de escobillones de barro; os orificios, que eran equidistantes, facíanse pola liña que querían cortar a roca. Tras dar a profundidade suficiente aos orificios, introducíanse cuñas de madeira impregnadas. Co paso do tempo, a extensión da madeira provocaba fortes tensións que acababan superando o punto de rotura da roca. En consecuencia, a roca rompía no punto máis débil, xusto na liña que unía os buracos.

Cabe destacar que aínda existen pedras deste tipo nas proximidades das canteiras utilizadas polos incas, que se poden observar perfectamente na fractura que se produce a través da liña que une os buracos e os orificios deixados polas cuñas (ver foto esquerda).

Una vez extraídos da canteira, utilizábanse sobre todo ferramentas moi básicas paira traballar as pedras: mazos, machadas, cinceles e buriles, todos eles de pedra. As pedras tiñan una forma apropiada paira poder transportalas dun lugar a outro mediante ferramentas.

Con todo, parece que tamén había fíos metálicos, probablemente de cobre, paira cortar con gran precisión as pedras extraídas. Parece ser que as pedras se fregan con fío metálico ata que se produzan as liñas de rotura. As liñas de corte que se poden observar nalgunhas das pedras localizadas na canteira da zona de Ollantaytambo, cunha profundidade de 10 cm e un espesor de poucos milímetros, apostan pola hipótese de que no traballo das pedras tamén se utilizaba o metal (ver imaxe superior).

Una vez finalizadas os labores de extracción, tratábase dun longo e duro proceso de traslado da pedra á meta.

Transporte de bloques até destino

En primeiro lugar, cabe destacar que non dispuñan de ningún vehículo paira o transporte das pedras, xa que non coñecían a roda, nin sequera a axuda dos animais, o que obrigaba a recorrer á forza humana; con todo, utilizando rodetes e ramplas de terra e pedra, e coa axuda de varias persoas que tiraban das cordas fortes e longas, foron capaces de facer chegar os incas aos lugares máis incribles.

Algúns dos bloques de pedra que non chegaron á meta atopáronse sobre ramplas de pedra máis pequena, e este tipo de achados permitíronnos coñecer os detalles do sistema de transporte utilizado polos incas. En opinión dalgúns, o transporte de pedras dun lugar a outro se realizaba mediante troncos que permitían levar as pedras sobre elas en pirrita; a pesar da convicción estendida, non se atopou ningún indicio diso.

As cordas utilizadas paira o transporte de pesos pesados extraer dunha planta, concretamente do ágabe. A planta ten follas anchas e espiñas longas e afiadas. Cada agabe ten unhas quince follas, con follas de dobre anchura e algunhas alcanzan una lonxitude de 1,5 m. Os incas secaban as follas da planta ao sol tras a extracción da pulpa interna. Cando estaban secos extraer as fibras e una vez limpadas retornábanse paira facer cordóns. Os cordóns tamén debían encartarse paira formar cordas de polgada de groso; finalmente, as cordas así feitas uníanse polos extremos e obtiñan cables tan fortes como paira transportar pedras.

Entre os restos de construción de Ollantaytambo atópase un exemplo da construción do imperio inca. Á vista da localización dalgunhas das pedras dun templo, cun desnivel de 100 metros, e tendo en conta que non hai canteira no mesmo, é moi difícil comprender como conseguiron que as pedras se elevasen até a altura. A explicación tampouco é sinxela: as pedras xigantes que se utilizaron paira o edificio foron traídas polo outro lado do val situado baixo o templo. Por tanto, ademais de facer fronte ao desnivel mencionado, tiveron que atravesar o río que discorre polo val.

Vexamos a continuación os pasos que tiveron que dar. Una vez extraídas as pedras, baixábanas desde a canteira até o val. Posteriormente, coa intención de cruzar o río, utilizábase un método curioso: utilizábase una pequena illa situada no mesmo río paira desviar a corrente de auga, levando así a pesada carga alén. Construían un muro de contención desde unha beira até o illote, levando as augas cara a un lado. Así, os cargadores podían cruzar medio río. A continuación abríase o muro de contención e procedíase á mesma operación alén do río ata que a carga trasladábase á outra beira. Despois, debían subir a través das ramplas realizadas na ladeira do monte. As ramplas daquel momento seguen sendo visibles na ladeira.

Colocación de pedras

Una vez extraídas e transportadas as pedras, procedíase á súa colocación no lugar correspondente. As ferramentas e recursos utilizados eran os anteriormente mencionados. En moitas ocasións, una vez colocadas as pedras nos muros, puíanse en forma de almohadilla, empregándose area mollada paira o pulido. Outra característica destacable é que as pedras poligonales quedaban encaixadas entre si perfectamente. Hai que ter en conta que non empregaban cemento nin pasta de cal paira unir as pezas. O procedemento que seguían consistía en realizar as correccións necesarias cando se traballaban e puían as pedras.

No bordo de varias pedras ven abultamientos de forma circular. Ao parecer, durante o transporte e instalación das pedras, estas aberturas utilizábanse como pomos, pero logo, co fin de dotar aos edificios dun aspecto máis elegante, as aberturas suavizábanse ao colocar as pedras no seu lugar.

Paira encaixar ben unhas pezas noutras, utilizábanse principalmente dúas técnicas: a máis coñecida, e que se pode ver en varios edificios, era xogar cos ángulos das pedras, desta maneira encaixaban cada esquina de pedra nunha das entradas do seguinte. O segundo sistema é a macho/femia. Neste caso, nas pedras deixaban uns abultamientos, a miúdo en forma de chave, que se introducían nos ocos realizados especificamente nas pedras laterais.

Os resultados que se obtiveron en ambas as técnicas foron óptimos. Na actualidade moitos edificios incas, sobre todo en Cuzco, foron derrubados ou alterados por desgraza. Moitas das estradas utilizadas polos incas tamén foron asfaltadas e por elas circulan automóbiles como en calquera outra cidade do mundo. Con todo, aínda permanecen en pé algunhas construcións incas que nos lembran que antigamente houbo outra civilización na zona.